by Dr. Kristaq V. Jorgji
Introduction
“The Dilemma about Himara. based on the Greek studies... it comes Prof. Frasheri...” was the over-all title of the papers published in the newspaper Korrieri. It was a series of papers about the history of the region that we all belong to in “Himara-Club”. The article had a promise that we will have an opportunity to read a book later (which turned out to be a book on Himara history, a unique case for a specific region published by the Albanian Academy of Sciences) and in 2005 by the book of the same author K. Frasheri in July 2005.
Ben Andoni (from Vuno of Himara) wrote the introduction for each of the papers of Mr. Frasheri. It’s worth mentioning the introduction written for the last of papers as it contained the indication that the Albanian readers, usually very sensitive even to the mentioning of the name of Himara, stayed quite to these papers. Andoni wrote the following: “Both Greeks or Albanians, whatever they are, should not forget something: that Himara is Himara above all. With this logic in their minds, Himariotes fought against Turks and everybody they didn’t like, without any attention on nationality. This is how people of Himara are made of. They have their own opinions more sacred that of that of different curses or different invitations about collaboration offered by beggars. What remains pure in the very end is their different mentality”.
“Albanians, Christians or Turks? NEITHER, WE ARE HIMARIOTES”- as reported in 1848
I share the same opinion with Mr. Andoni, an opinion that for the sake of the history had been said much more early from the same Himariotes. An English traveller, misused by Mr. Frasheri, wrote in 1848 when he visits the region “We serve the Sultan say they; but if asked whether they are Albanians, Christians or Turks, they say- “Neither, we are Himariotes”. This memorial phrase for people who in difference with all the rest of the regions in Albania stayed independent; who in difference to other regions suffered alone the assault of the three most mightiest Turkish Sultans (including Suleiman the Law-Giver – during which reign the Ottoman Empire reached the maximum of power); that unlike other regions of Albania continued to keep their ancestor’s religion; which opened the first school in today’s Albanian territory; that opposed the first communistic election in 1945 as no other region of Albania. Mr. Frasheri skips all this history and wrote that “sometimes the people of Himara, in order to soften the objection of the Albanians, try to introduce the viewpoint that people of Himara were neither Greek nor Albanians, that they were Himariotes and their political problem was not to be neither Greek nor Albanian country, but to create another small state or ethnicity that will be the “little Republic of Himara” that will include 7 or at least 10 or 12 villages”.
My first question while reading the paper of Mr. Frasheri, was to whom this paper was directed to? I would guessed that Mr. Frasheri as a historian should be directed to the general public, including that of Himara, for clarifying some hot questioned topics. It obvious for those who knew something about the debate, that there are different standings even contrary ones, and he could choose as target of his work as recognized professional to give explanations (including here the option that this topic should be enlighten even further). Another option was to address the question by the nationalistic rhetoric perspective, not understand yet that the Himariotes will not accept whatever other people declare them to be. The second choice would have been less preferable for any historian, as the Himariotes can and will write their own history after they will be convinced by the facts, like they were doing it all these years.
What’s wrong with the written history of Albania?
But let me go back to the paper and let me start with Edward Lear’s words. Edward Lear is second known Englishmen to visit Himara in 1848 (while Martin Leak was the first visitor as we are going to discuss later). We should make clear from the beginning that there exist a huge difference with Mr. Frasheri’s opinions. In fact, Lear, in few sentences, describes the issue of the ethnicity in Himara. “The people of Khimara are all of Greek origin, and speak Romaic, though those of the towns that I passed on my way, although Christians, are all Albanian with the exception of a few families such Kasnetzi”.
Someone would doubt immediately that I am on the Greek part. No way! I only want to prove and confirm that Mr. Frasheri’s paper has some serious faults, without accusing him for preferential use of facts. Maybe Mr. Frasheri does not know English the same way he knows Greek – at least judging by his title of the Korrieri papers. As I do not know the Greek as he knows it, I can serve to him some data to be used from English and other sources.
But, first of all, I really feel that remains true what Robert Elsie said about Albania history. I am repeating the declaration of R. Elsie, famous Albanologist from Canada, which seems to me to have done an accurate diagnosis, that, although it can hurt, might be the only way leading to recovery. “The fact is that there are many opinions of historians that are not accurate, while the Albanian history has a kind of tendency to write things as it fits to them, but not as really are. Therefore, almost the whole history of Albania, many books, contains terrible mistakes. This situation should be improved, as it doesn’t favor the Albanian people”. Klosi, Lubonja, Vehbiu and other intellectuals have expressed the same attitude towards this phenomenon, in several papers.
Let leave again temporarily Mr. Frasheri’s paper in question and bring another fact in support of the argument we brought for discussion. Sabri Godo, in his interesting book for Ali Pacha, published in 1970, brought into the attention of the Albanian public a phrase in which the famous French writer Victor Hugo make a comparison between the ruler of Yaninna and the Emperor of France, Napoleon Bonaparte. He writes that “The ruler of Yaninna and the French emperor used to see each other “as the tiger the lion”. Godo mentioned exactly only that phrase referring it, not telling that this is only one part of Hugo’s comparison that continues with “ as the vulture the eagle”. Surely, it remains to Hugo’s right to write what he wishes, but definitely the second part of that expression shouldn’t be skipped at all. The historians should not allow this kind of bluntness in order to make a nice impression about the hero or the topic presented in the book. It leaves you with a bitter taste after you learn the other half of the truth, with the consequences already quoted by Elsie.
Another example of the same mentality comes from a famous Albanian nationalist Eqerem Bej Vlora. In his memories book, he describes the war in Himara mentioning Spiro Milo, another name important for the history of Himara. Here is the text published in Albanian language: “Meanwhile, I wrote another letter to the commandant of the Greek army in Himara, colonel Spiro SpiroMilo, who without any remorse called himself the leader of Himara (Archegos tis Himara). I knew him personally very well and his clan that still lives in Himara and I can affirm that we had a kind of friendship. We were divided by the political viewpoints and there we were opponents. Spiro Milo’s point of view is on the side of Greek nationalist for whom the religious backwardness always tried to merge Himara with Greece. On the other side I was Albanian nationalist, but at the same time even as a loyal follower of the Ottoman – Turkish state’s principle. Despite this, I can say that I respected this family, because it was famous for their character, loyalty towards their friends, bravery and persistence. I knew very well that my letter in these circumstances shouldn’t have any influence. Despite this, I wrote it saying that Albanians whether they are Orthodox or Muslims, are brothers. I mentioned their Albanian origin of his (Spiro Milo) family and begged him not to cause bloodshed between populations of the same country, otherwise, we would attack.
Of course, I received no answer. Instead of that, a strong Cretan-Himariote detachment assaulted the pass. This what Eqerem Bey Vlora writes in his “Memories”.
The other part of the story is that, although Eqerem Bej Vlora denies it, there has been an answer to this letter addresses to him and Shefqet Gjoleka by Spiro SpiroMilo dated December 12, 1912. Here is its text as reported by Cassavetti D. J. in his book “Hellas and the Balkan Wars. p 237-239: “You say that Italy and Austria will settle the Albanian principality: we are waiting its erection we shall rejoice at such an event, for even in that case we shall prove ourselves brothers toward that principality for our noble sentiments are ever the same and will not alter for we shall not forget that you are our brothers that have been separated from us denying your religion. Is it really necessary to remind the inhabitants of Kuçi that 90 years ago they were still Christians and that they have relatives among the inhabitants of Himara? The very name of Gjoleka shows the religion to which Shefket Bey’s ancestors belonged.
And for your threats I believe they meant neither for Spiro Milo nor for the inhabitants of Chimara, for even the children of Gjoleka know that we are as much used to Mausers and Martini rifles as they are. It is another who threatens while concealing himself behind, but that other has himself never fought, nor have his ancestors. . Somebody is hiding behind him. But this somebody is fighting neither for himself nor for his forefathers”. This is the answer written by Spiro Milo, the origin of whom according to Eqerem Bey Vlora is from Progonati.
Non-Greek evidence on Himara history
After this rather long argument, let’s turn our attention back to Mr. Frasheri. He claims that a proof that people of Himara aren’t Greeks can be also found in the works of English major, Martin Leak. “The Greek language is spoken by almost all the men, and the Italian by those who lived abroad; but the women in general know little of any language but the Albanian”. The phrase is rightly cited. And it should be taken in consideration.
This is important as Leak, in contrast to Edward Lear, knew some Albanian. In fact, he even has published a study of an Albanian language.I would like to draw attention in the fact that Leak stayed only one day in Himara and according to the habits of those years, women were not shown in front of the guests. Lear writes later more about this habit. “When I asked Anastasi” (Lear’s companion from Vuno KVJ) “why his wife and his mother did come for lunch he answered that women never eat with men. And his wife Mariana will come and stay with them during lunch”. Therefore it will hard for Lear to know what women speak. Of course it might be possible that Leak might heard the women’s conversation in the kitchen like there is a possibility to doubt in his saying that women spoke mainly only Albanian.
Another thing that attracts attention is the name of the brotherhood in Himara, which Leak note it down in Greek language. Zaho Jorgji which is noted in English Zakho Ghiorgi and in Greek letters is written as Ζαχαρίς Γεωργίουι; the tribe/fisi or brotherhood Koykadhes is noted as Κωγνκάδεες while the leader Andrea Polo is written in English like Andrew Polus and in Greek letters like Aνδρέας Πόλoς.
One thing is clear from the reading of the Lear’s and Leak’s memories - both Englishmen testify that the people of Himara have spoken Greek language.
But, there is one but. It should be noted that although they might be good observers, they spent a very short time in Himara. Lear slept there only 4 nights (24, 25, 26 and 27 of October 1848 –of which three nights in Vuno and one night in Palasa); while Leak has slept in Himara only night (on 11 September 1804). Therefore, the two Englishmen testimonies should be taken in consideration with the necessary precautions, especially if we have other reports.
I will try to bring a proof that sometimes some observations are not true. Hobhouse, the traveler companion of Lord Byron wrote that “The Albanese is a mixture of Greek, Italian a country language” and undoubtedly I shouldn’t rely on his affirmation. (Even some quotes that have been said to come from the wise philosopher, Erasmus of Rotterdam, who have never visited Himara or without giving us the facts from where he took this information).
The Basilian mission’s version for Himara history in XVII-XVIII century
We are lucky as Himara has other alternative sources of information. One of the most important comes from the beginning of 1700, one century before the two Englishmen visited the area. I am referring to the mission of the Bazilian monks, mentioned even by Mr. Frasheri in his work on Himara.
Mr. Frasheri writes: “It is enough if we shortly mention the local mission in Himara in 1633 and that the first missionare was Neofit Rodinoi, who is mentioned in the documents as Monakus Grekus. Neofit Rodinoj was an Arberesh from Sicily. The mission found support of the inhabitants living in Himara since the very beginning. At the same time, it encountered the objection of the Archbishop of Yaninna and later that of the Patriarch of Istanbul, who did not hesitate to curse those who join the missionaries especially against those villages like Vuno and Himara where the mission has its own centre”.
Latter talking about fast spreading of the Islamism in the province of Himara, he cites Schiro (one of several missionaries in Himara) that reports “that from 1729 till now have remained Christian only 14 of the villages among 3 (Himara, Drimades and Palasa) were referred as the villages where people of Greek nationality live (“di natione greci”) while the others (Iliasi, Vuno, Kallarati, Piluri, Qeparo, Piqeras, Lukova, Shen Vasili, Kudhes, Nivica, Lekursi) are populated with inhabitants of Albanian nationality(“di natione albanesi”).
Mr. Frashëri continues “This is the first affirmation about the villages of Himara coastal area where it is mentioned that they are of Greek nationality. We are not able to explain the source only of this assumption which is in contradiction with other assumptions that are noted in the documents from the previous centuries. Schiro is the contradiction with another his affirmation where he says that it was imperative for the people of Himara to learned by heart the Christian doctrine in the form of the dialogue in the public places in Greek or in Albanian “.
Let’s put aside the origin of Rodinoi for whom Mr. Frasheri pretend that he is Arbëresh. Not because being Arberesh has something wrong, but as even Rodinoi’s surname shows that he is from the famous Rodos Island. This fact is also mentioned by Dhimiter Shuteriqi who quotes Korolevsky, an expert on Rodino life, who writes that “his surname means with origin from Rodos, a famous island in the Mediterranean”.
Mr. Frasheri says that he is “not able to explain the sources of the account” that is writing about 3 villages of Palasa, Dhermi or exactly “Drimades” and Himara are of Greek nationality. We should emphasize that according Nilo Borgia, the same Schiro had wrote three relations to the Holy See (or Propaganda Fide). It’s is important to mention two of those that mention the ethnicity of Himara.
The first had been done in 1729 and says “Primieramente questa provincia, che anticamente era popolatissima di cristiani, presentemente non ha piu che quattordici ville. Le quale professano la legge di Cristo nel rito greco; cioe Cimmara capitale della provincial, Drimades e Balasa di natione greci; Egliates, Vuno, Caloghirates, Piluri, Clapero, Pichierassi, Luculo, S. Basili, Gdezzona, Nivizza e Licunis di natione albanesi”. This is the same Mr. Frasheri analyzes.
The third report from 1730-1735 says: “Himara, the province of Epirus that lies between two chains of between Vlora and Delvina, above the abyss of which lies many villages, through the bishopal city of Himara (after which the whole region is called) of Himara), Dhermi or Drimades and Palasa that are inhabited by Greeks, while the other are Albanians obeyed by the Ottoman rule “.
So, there is not an accident, as Mr. Frasheri mentioned, but a confirmed data. Always, according on the publication of Nilo Borgia. And we would like to go back to the Englishmen travellers. In contrast to them, Schiro is not only passing by Himara - he lived there and for a long time. Schiro came first in 1716 to Himara and stayed there until 1729- almost 13 years. Later, he returned and stayed in the period of 1730 to 1735- that is five more years. Here we could see that Schiro has a long term experience, which cannot be skipped that easily as Mr. Frasheri does with his phrase “that it cannot be explained” (“nuk është në gjëndje të shpjegohet”). Schiro’s relations to Holly See should be taken in consideration seriously as Schiro had a contact with the people of Himara for period of time that is 1,000 times longer than that of Lear and 5,000 times longer than that of Leak. I believe that we should stop arguing any longer.
In his description of the missionaries in Himara, Nilo Borgia cites an author when writes: We loved and appreciated them a lot in comparison to other Greeks who hate so much Latins. It is true that Greeks of Himara love and appreciate the missionaries mainly because of their interest to educate their children, but this is not against the missionaries’ strategy, instead is a tool for arriving to their main target”.
The most of the Albanian historians that have dealt with the history of Himara never neglect to point out the antagonism that existed between the Catholic mission and the Orthodox church/priests. Even Shuteriqi and Frasheri pay a special attention to this. As if they would want to show “Here are good and there are bad guys”.
But we should clarify that this “hate” is not specific for Himara and has a good explanation in that the anger is greater the closer you are with the one you hate. This is what happened between two sects of the Christian church in the previous centuries. Mazower gives a typical example of this antagonism when he reports about the conversation between an Orthodox monk and the Catholics missionary in Kios Island in 1694. “I would prefer to become a Turk instead of joining you Latin’s that you do anything except hate us and prosecute us”. Castellan brings another supporting evidence when explaining the Balkans history of 1425 he reports a high Byzantium official says that “better to see the turban in the middle of the capital city that the Latin mitre”.
Mistaken evidences????
While discussing religion in Himara ,Mr. Frasheri’s argues the Albanian origin of inhabitants, mentioning the churches of Dhrimadhes “That the inhabitants of this area are not Greeks, can be supported by the inscriptions of 1751 in the walls of the church Ipapandis in Dhrimadhes, where are mentioned two inhabitants of Dhrimadhes. These are priest Papa Ilia Leka and Andon Starat Gjika - both names of which undoubtedly are of Albanian anthroponomy”. I believe that Mr. Frasheri refers to the names Leka and Gjika when he calls them as an Albanian onomastics.
We should make clear first that Dhrimadhes, where this argument comes from, has (if I am not wrong) more than 30 churches and in the town of Himara there have been more than 80 of churches. To argue that the inhabitants are Greek, because in one church out of 30 churches there is an inscription that could tell for Albanian inhabitants, is very wrong. The late Theofan Popa in his book “Inscriptions in Albanian churches” reports eights such inscriptions at different eight churches in Dhrimadhes. (The one that is mentioned by Mr. Frasheri is number 826 in the page 323 of the book). But the same names appear in the church of Saint Friday (Ag. Paraskevi), the church of John the Theologue, Gospel church (Ungjëllimit) and that of Saint Thanasi (Ag. Thanasi). Considering the names such as Lek, Gjon, Gjikë as pure Albanian is not correct, admitted even from Albanian scientists (see Androkli Kostallarin) that define these names as adapted and with Christian origin. Perhaps we should remind that Illyrian/Albanian names are such as Bardhyl, Teuta, Dardan, ecc. I have an impression that Mr. Frasheri has been too fast coming to these conclusions.
One of the myths of Albanian history is violent conversion to Islam. Many of historians, whose work had been translated in Albanian, have discussed this conversion. Here you can read Sheville Castellan, Mazower, etc. Todorova, a Bulgarian, notes in her book that “although there were clear cases of violent conversion, the biggest part falls under the category of those that are not obliged with violence named as voluntarily euphemically” (eufemikisht vullnetare).
On the one hand, I would like to take part on the debate for the dialect used by the inhabitants of Himara. But on the other hand, this is worthless because if they speak Greek the historians should focus on how come that this language is spoken particularly in those 3 villages (Palasa, Dhrimadhes and Himara itself) and not in the others. In particular it will be important to explain this as for the period from the 17-th century onward, people living in other villages (Vuno, Kudhesi, Pilur and Qeparo) spoke another language, the Albanian one. Let me correct Mr. Frasheri that in three Greek speaking villages Greek is the first language and not vice versa. And of course there should be done special analysis in order to find out why the lament songs are in Albanian language. This is what I would like to call a behavioral enigma .
Mr. Frasheri’s has done a correct analysis of hypothesis about the origin of Greek language spoken in these three villages favoring that of trading relations and commercial exchange with the Greek Islands. This hypothesis is mentioned even in the book of Petro Marko, the most famous writer from Dhrimadhes.
Albanians on Himara and Albania
But they are others that don’t agree with this hypothesis. To Mr. Frasheri paper, it isn’t mentioned the argument Eqerem Bej of Vlora where he said: “The inhabitants of Himara region (among which are only 3000 people that have always spoken Greek and that all derive from the same single root, although distant in time, they are all of Greek origin) they have gone that far in their Helenistic tendency, proves that they were people with more character than their compatriots”, and although they are my adversaries, I have always honored and respected them “. I believe that it cannot be doubted about the Albanian nationalism of Eqerem Bej of Vlora and as such it should be found an explanation for this reference, if acceptable.
In the papers of many historians, it is often felt the smell of modern times. With this, I would like to say that they are many of those who envision the Turkish or the ancient world as one with states, borders, passports and visas. This is very superficial point of view. We should recall in our mind that up to the 18 century there were no nation states as we have them nowadays. Even the ancient Greeks were united once in four years during the Olimpics games and after the games are over, Sparta, Athens, Thebe, Megara can be enemies as they were with Persians.
In the book “Albanian –Illyrian Observations “(Vëzhgime Iliro-Shqiptare) written by Ludwig Van Thalloczy, translated by Mustafa Merlika of Kruja, is quoted that “until 1726, the name of Albania was unknown in the region of Shkodra and till now we do not have proves that have been known in any other region of Albania”. As Castellan writes “It will be oversimplifying to imagine, as did in the 19 century the nationalist historians, solid ethnic blocks in order to justify the untouchable modern borders”
Can we change the ancient’s evidence ?
I would agree with some authors who affirm that in the Albanian historiography exists a confusion of the terms Illyria and Illyrians and Epirus and Epirotes. Perhaps it would be better to ask the geographers of ancient times.
One of those, Straboni, writes in his book “Geography”: “Now Epiriotes are 14 tribes. According to Theopompus the most famous tribes among them are Chaones and Molossians. They had ruled the whole Epirus, Chaones earlier and later Molossians. Molosians strengthen their powers partly because of the family of their kings that were part of the Achides family and partly because of Dodona’s oracle that was in their territory, an old oracle recently recognized.. Now the Chaonians and Thesprotians and immediately after them the Chasopeids (deriving from Thesprotia) dwelt in the coast from Accroceraunian mountains up to Ambracian bay and have a very rich place. If you depart from the country of Chaonians and travel from the east (where is the sunset) toward the direction of Ambracia and Corinthus leaving with Ausonia Sea on the right and Epirus on the left, is about 1.300 stades. In the middle of this passage is Panormus, a huge bay in the centre of Cheraunian Mountains and after these mountains comse Onchesmus (present Saranda) another bay toward the western part of Corfu. Then follows another bay, Kasiopea, which is distant 1.7000 stades”.
Another serious name of ancient history, New Plinus writes “Epirus in general starts at the Accroceraunian mountains and includes Chaones, Thesprotians and Antighonus, place of Aron with bad smell of chicken or birds, Kestrinians, Perbanians where is situated Pindus, Chesopians, Driopians, Selonians, Helopians, Molosians where Dodona and Zeus temple known by oracles are situated and Thomar mountains with 100 streams that suffle in their feets, a mountain that is mentioned by Theopompus”.
According to the data available, the Illyrians spread from Danube (north) to the area where Shkodra is nowadays (South). Of course, taking in account the expansions and invasions that might have occurred.
Mr. Frasheri states that “Helen historians look at the people of Himara as of Greek origin. These people have once in the history emigrated from Greek region to the coastal area of Himara where they live nowadays. While the antic inhabitants of this area were Chaonians who according to their ethnicity belong to Illyrians”. I might be wrong, but in the map of Straboni, the Chaonians are located in the region named Epirus, a different region from both Illyria and Macedonia. (This should be known well and not confused. Otherwise Pyrrus would be called as Pyrrus the Illyrian, while Skenderbeu would be called prince of Illyria and not of Epirus. If the contrary was to be true, then in 1830 Napoleon would declare the Illyrian province to be governed by the famous Fouche, to be located south from Vlora and not in Slovenia and Croatia). By treating these terms geographically and not ethnically, we could finally clarify the mentioned confusion that has been created.
Konstandin Jirecek said: “According to Venetians of 16 century here in this area (south of Vlora KVJ) was ‘il fine dell Albania’ “where Albania ended”. Later in the Roman period the border between two provinces of Epirus Nova (New Epirus) with Durres as capital) and Epirus Vetus (Old Epirus) was found in the south of Vlora”. In the same book, Milan Sufflay further explains “the historical and scientific definition of Albania it is conventional and defines the mountain region that forms a square between Tivar, Prizren, Ochrid and Vlora” (see Albanian Illyrian observations published by Camaj Pipa 2004, Shkodra – translated by Mustafa Kruja Merlika in 1916, on page 141-42). It’s worth to note that these scholars are Albanian historians and foreigner historians that have a long-term experience in Albanian history. These facts will definitely mean anything for territorial claims, as those exist only in the rotten mind of some nationalists from both sides of the borders, moreover here we should look towards the future towards which is oriented toward merging with EU.
More mistakes or misleading facts...
Let me turn back to the paper of Mr. Frasheri. “Corcondilo Clada, who was according to Greek historians, was leader of the” Greek” colony supposed to be located in Himara. He was stradiote from Corona and not from Man. He is descendant of Clada tribe, an arvanite community of Corona. For the Albanian origin of the C. Clajda we can bring documents... More, the Albanianship of C. Clada and his followers should explain also their participation in the expedition led by the son of Skenderbeu. Let me comment the assumption which says that C. Clada and his warriors staid in Himara during the expedition of John Kastrioti at that time. Before that let me note that none of these documents doesn’t include any testimony that can qualify Clada’s warriors as Greeks”.
“None of these documents doesn’t include any note that qualifies Clada’s warriors as Greeks”. With this phrase Mr. Frasheri has entered in a special chapter of the history of Albanian medieval times – the stradiotes history, where Himara deserves a special chapter. But there is another viewpoint on Clada’s origin –that of Paolo Peta who wrote in his book “Stradioti - soldati Albanesi in Italia” “Stradiotes-Albanian soldiers in Italy” which was published in Italy in 1996. On the page 87 it is written….. “In 1480 after peace between Venice and Sultan the Albanian area of Morea was in danger because of the revolt of group of warriors led by the Greek stradiote Corkondilo Clada”.
[Here let me note for those who do not know the author, Paolo Peta, that he is Arbëresh with parents from Piana degli Albanesi and he was working as director of editing and revision of legislations in the Senate of Italian Republic till 1999. On his death day, 14 January 1999 was a meeting of the Senate of the Italian Republic where its members expressed a deep sorrow about the death of Dr. Paolo Peta as one of the best representatives of the Senate’s administration].
Mr. Frasheri writes that “finally the name Corkondil Clada or Clada had not been encountered in the popular tradition of Himara area”. Maybe Mr. Frasheri haven not read a book of Mr. Dimitri Nina published in 2004, in which it is said that Corkondil Clada was a courageous “kapedan” from Dhrimadhes, a friend and fellow soldier of Skenderbeu. Close to the houses of the families Milo, Thimio and Vasili Milo in Dhrimadhes even today exists a square named Clada.
In the book of Dimitri Nina is noted another name discussed by Mr. Frasheri, too. This is Dimiter Leka. While Mr. Frasheri says “even one the most outstanding commandant of this regiment who had the highest military degree was Marshal Dimiter Leka, Albanian of Dhermi”. Paolo Peta, already mentioned before, in his book when it comes to this name writes that: “His career was devoted to the king’s belief and trust that used to call him my faithful Greek ”. Not quite the same as Mr. Frasheri.
Himara and Scanderbeg times...
Another reason that is brought to argue about the origin of the Himariotes is cited when is discussed the participation of the people of Himara in Assembly of Lezha by Marin Barleti, the famous humanist and author of the most famous book on Scanderbeg, who wrotes: “In this historic meeting, they were represented from Andrea Topia, a purely noble Albanian. The Topians were known were known as the rulers of Ulysses’ Himara. And Himara is a mountainous place that is situated opposite to Corfu where live the indomitable people that are brave, not to say combative people who are usually called Himariotes or people of Himara”.
If I am not wrong this paragraph is brought into our attention to demonstrate that people of Himara had been represented in this important Assembly by their leader and ruler Andrea Topia. The implication is that they are Albanian. And if this is correct, then Mr. Frasheri should make clearer to us his passage in his new book “Skenderbeu his life and works ” (Skënderbeu-Jeta dhe Vepra): “Contemporary historians one of them is J. Fallmayer in (VII, 672) confirmed that Gjergji Arianiti besides the other areas, possessed also Vlora, Kanina and Himara… But as for Himara things are different. Himara was never in feudal possession as well it was never obedient to nobody. With Arianiti, Himara was only in alliance relationship, as later with Skenderbeu”.
This fact is confirmed by Mr. Frasheri himself in his book by presenting a map given at the end where are shown all Albanian feudal possessions. It is interesting to see below the feuds of Venetians, of Dukagjini, of Spani, Dushmani, Kastrioti, Arvaniti, Muzaka, and Gropa families, clear as well a special area called by Frashëri as the Community of Himara (Bashkësia e Himarës). This map is basically the same as the map of Himara’s present seven villages therefore we could use it to define what is Himara and what is Labëria.
It seems to me that Mr. Frasheri should decide which version he wants to support – people of Himara had or have not been ruled by a feudal. In fact, Frasheri presents both versions where one is expressed in his article while another one in his book. This doesn’t make honor at all to him.
4. The correspondence of Propaganda fide and other letters from Himara
The exchange of letters that Himariotes have had with the Holy See and Propaganda Fide deserves a special place in their history. This correspondence showed that Himariotes in contrast with the conclusion of Frasheri’s writing has been able to be oriented correctly in the political scenario of the time. This correspondence has been used by Frasheri in order to argue the origin of the people of Himara when he quotes “the letter is concluded by addressing Himara as Albanian Epirus (Himare, d.m.th. prej Epirit të shqiptareve)” that undoubtedly is used as a valid argument. Definitely a good argument.
But in the letter sent to Pope Gregory XIII there are other passages that are not as clear as that. Let’s cite “He (Dimiter Ferigon KVJ) has told us a lot about your grace and shown us that you are big lover of the Greek nation as you have opened high schools and churches and the all Greeks you gave a lot of benevolence and kindness. In the future you will give even more. After the reputation of your charity that you contributed to whole Greece, we are putting our hands up in the sky and pray God has gracious me and with the same feelings we pray your grace. It would be a big and important event for the heart of our God Jesus Christ if as result of your job, Holy and sacred father, we and all your Greek sons continually oppressed, cruelly or barbarously treated by Turks and obliged to become Turks to have the possibility to win independence.” All this should be explained and not skipped.
CONCLUSION
I could continue with my questions to Mr. Frasheri about the selection of data, he has presented in his paper. As I have read and I can’t let myself to be manipulated, I allowed myself to be in the position of the “devil’s advocate”. I am sure that more people, and specifically more Himariotes, who will read Mr. Frasheri’s work, will have the same problems. Not because, we want to prove something, but because we want to know something more about our region. In our peninsula have been prevailing two big criteria’s of defining nationality: language and religion. People of Himara have had always only one religion Orthodox Christian. It is not Himariotes’s fault if the biggest part of Albania changed religion and we affirm this truth without any prejudice. Indeed this is their business (because we respect other’s choice as we like reciprocity). We, Himariotes, can say that we have already made our choice and is on our honor that we kept our religion. Considering the language, we have shown that we are both close to those who speak Albanian and those who speak Greek, bringing an example to be taken positively and as a merit.
Mr. Frasheri’s paper is, in my humble opinion, clearly another example which shows that Albanian historians are not serious and that they are still writing in the guided by “old fashion” nationalism. Maria Todorova in her book “Imagining the Balkans”, Oxford University Press 1997, p. 183 writes: “The history of this type...was translated into an equally single-minded mission: to shape national consciousness, legitimate the nation-state and thus fullfill an import social function...... It is, morever...... not simply ignorance of the history of neighboring nations, but a conscious effort to belittle, ignore, deride and even negate”. Of course, we hope that with all reasons or arguments given to him, Mr. Frasheri will write it better and more seriously in his book.
Here let me quote Robert Elsie who writes for Albanians: “Let them live mindedness, nationalism, and ethnocentrism and let them become EU and world citizens”. We as people of Himara have learned and left behind these bad habits as result of our history.
Himara is the region from where men and women like Damiani, Kanarisi, Dhimitër Leka, Petro Marko, Janko Pali, George Tenett, Andrea Vreto, Petro Cani, Robert Drenika, Anastas Kristofori, Neço Muka, Dhimiter Varfi, Dhimiter Anagnosti, Spiro Milo, Lefter Çipa, Gjike Bixhili, Bartolomeo Mitre, Jani Kocani, Agllai Zoto, Nase Beni ecc. come from. But it belongs to all those unknown men and women in the history that have set their seals in the behaviour of the region of Himara and its inhabitants; that haven’t have any prejudices; that have been open to the world and are cosmopolitan in their genes; that have loved education and knowledge with all their heart even when without schools and not educated; that have lived in harmony with everybody surrounding them: Labëria, Mirdita, Shkodra, Korça, Corfu, Napoli, Venice, America, Argentina, Greece, Italy, without having a complex and national pride; that have practiced democracy even in the most hard conditions and have never gave up their independence; that have been fighting against anybody who wanted to rule them without taking into consideration who they were; and above all who loved their country of origin as it is – rough, sun-burned, difficult, with twitches and creeks, with mountains and sea; a country that is open to all people, without national prejudice that the others projected on them. This is why I share the same opinion with Ben Andoni quoted in the beginning of this paper, hoping on his sincerity.
Një përgjigje për z. K. Frashëri
(pergatitur nga K. Jorgji)
Ben Andoni, rreth z. Frashëri (prolog )
“Dilema per Himaren! Mbeshtetur nga Studimet Greke, vjen ...Prof. Frasheri” ishte titulli me te cilin u
Ben Andoni ka bërë një hyrje për çdo shkrim të z. Frashëri. Dhe hyrja për shkrimin e fundit (apo të pestin) qe i veçantë pasi tërhiqte vëmëndjen për mos-interesimin e publikut shqiptar për këtë seri shkrimesh. Por edhe ai shkruan në këtë pjesë të fundit “Kushdo qofte ajo, si Shqiperia por edhe Greqia nuk duhet të harrojnë dicka: Himara, para të gjithash është Himare. Me këtë llogjikë, ata kanë luftuar kundër turqve dhe atyre që nuk u kanë pëlqyer të çdo nacionaliteti. Se kështu kanë qenë himariotët: kanë pasur më të shenjtë kokën e tyre, sesa nemiet e ndryshme, apo ftesat për bashkepunim, që u kanë bërë kacavjerrsit...... Ajo, që mbetet e pastër në çdo moment, është pa asnjë dyshim vetë mentaliteti i tyre ndryshe”.
NE JEMI HIMARJOTE-1848
Dhe unë ndaj me të këtë mendim, i cili, per hatër të historisë që dimë, është thënë shumë më parë nga Himariotët. Një udhëtar anglez i keqpërdorur nga vetë z. Frashëri në shkrimin e tij, shkruan këto rradhë në vitin 1848, ndërsa vizitonte Himarën -We serve the Sultan, say they; but if asked whether they are Albanians, Christians, or Turks, they say-'Neither; we are Khimariotes”, e cila e perkthyer tingëllon –“Ne i shërbejmë Sulltanit ” të thonë ata; por të pyetur nëse janë Shqiptarë, te Krishterë apo edhe Turq të thonë - “ Asnjë prej këtyre; Ne jemi Himariotë”. Dhe këtë frazë lapidare për një popull, i cili ndryshe nga pothuaj tërë zonat e Shqipërisë ngeli i pavarur; që ndryshe nga tërë të tjerët pësoi sulmin e tre sulltanëve të Turqisë, përfshirë edhe Sulejman Kanunliun, (që çoi Perandorinë Turke në apogjeun e saj); që ndryshe nga shumica e shqiptarëve ruajti fenë e të parëve, që kishte shkollën e parë të njohur në territorin e Shqipërisë së sotme; që kundërshtoi që në vezë pushtetin komunist me votimet e 1945, - z. Frashëri e anashkalon duke thënë “Disa here himariotet, per te zbutur kundershtimin e teresise shqiptare te treves, u perpoqen te perhapnin pikepamjen se banoret e saj nuk ishin as greke, as shqiptare, por thjesht himariote dhe se programi i tyre politik ishte te mos benin pjese as ne shtetin grek, as ne ate shqiptar, por te krijonin nje shteteruc te vogel me emrin Republika e Himares, e cila te perfshinte shtate fshatra, ose fundi-fundit, dhjete ose dymbedhjete fshatra.”.
Shkrimi dhe të dhënat
A ËSHTË I PA ANSHËM Z. K. FRASHËRI?
“… historia shqiptare ka një prirje t’i shkruajë gjërat siç i dëshëron të jenë, por jo siç janë”- Robert Esli-(referenca )
E thënë midis nesh, konstantimi i bërë nga z.Robert Eslie ngelet aktual. Po e përsëris edhe njëherë konstantimin e Elsie-pasi më duket si një diagnozë e saktë, e cila ndonëse dhëmb, mund të jetë rruga e vetme për të shëruar. “Fakti është se ka shumë mendime të historianëve, që nuk janë të sakta, kurse historia shqiptare ka një prirje t’i shkruajë gjërat siç i dëshëron të jenë, por jo siç janë” Kësisoj gati tërë historia e shqiptarëve, shumë libra, përmbajnë falsifikime të tmershme. Duhet tejkaluar kjo situatë, sepse nuk është në favor të populllit shqiptar....”Klosi, Lubonja, Vehbiu dhe intelektualë të tjerë kanë shprehur të njëjtin qëndrim ndaj këtij fenomeni.
Pra pyetja e parë që lind pasi lexon shkrimin është se kujt i drejtohet shkrimi i tij. Si historian mund e duhej ti drejtohej publikut të gjerë (përfshirë edhe atij Himariot) që do të ishte i interesuar të ndriçohej kjo çështje për të cilët ka pozicione edhe të kundërta për ta sqaruar objektivisht (dhe këtu mund të ekzistonte edhe opsioni se kjo gjë duhej ndriçuar edhe më tej). Opsioni tjetër tu drejtohej me retorikën nacionaliste atyre që nuk arrijnë të kuptojnë se Himariotët nuk do të pranojnë pa tjetër ti shpallin të tjerët me çfarë jua ka qejfi atyre. Dhe në fund të fundit, ata d.m.th Himariotët mund dhe do ta shkruajnë vetë historinë e tyre siç do të binden nga faktet dhe siç e kanë bërë në vite. Sikurse duhet pyetur edhe për synimin e shkrimit të tij.
A) Burime udhëtarësh në Himarë
1. “The people of Khimara are all of Greek origin - Eduard Lire
Por le të kthehemi tek shkrimi dhe le ta nisim me Eduard Lirin dhe ai sipas fjalëve të tija është anglezi i dytë që vjen në Himarë (për tjetrin – të parin-do të flasim më vonë). Duhet të sqarojmë se ndryshe nga ç’thotë Frashëri, ai e trajton në një rresht çështjen e etnicitetit të Himariotëve. “The people of Khimara are all of Greek origin, and speak Romaic, though those of the towns I have passed on my way, although Christian, are all Albanian with the exception of a few families such as the Kasnetzi. Përkthimi i të cilit do qe “Banorët e Himarës janë të tërë me origjinë Greke dhe flasin Latine, ndonëse ata të qyteteve nga të cilët kam kaluar, ndonëse të Krishterë, janë të tërë Shqiptarë me përjashtime të pak familjeve si Kasnecët”.
Pa dyshim që dikush do të thotë se duke thënë këtë unë kam marrë anën e Grekërve. Në asnjë mënyrë. Desha të provoj, sikundër do të vazhdoj edhe më poshtë të jap argumentin se shkrimi i z. Frashëri ka te meta serioze në evidentimin e të dhënave, pa e akuzuar ne seleksionimin e tyre, që do te qe edhe më rëndë. Mbase z. Frashëri nuk e di anglishten, siç e di greqishten. Dhe meqë unë nuk e di greqishten siç e di ai (ky nuk argument per ta përdorur natyrisht), mund ti jap faktet komplementare, për të gjetur të vërtetën, nëse mund të gjendet.
2. Letra e Eqerem bej Vlorës dhe përgjigja e “panjohur” e spiro milos (referenca per burimin e letres)
Një tjetër shëmbull nga Eqrem Bej Vlora, të cilin do e përmëndim edhe më poshtë. Në librine tij të Kujtimeve, ai përshkruan kështu luftën e bërë në Himarë me një emër tjetër të përmëndur në historinë e Himarës, Spiro Milon. Ja teksti siç është dhënë në botimin shqip“Ndërkaq i shkrova edhe një letër komandantit të trupave greke në Himarë, kolonel Spiro Spiromilos (Milaj), i cili, fare pa u trazuar, i
Natyrisht që nuk morra asnjë përgjigje, dhe në vënd të saj, një repart i fortë kreto-himariot sulmoi Qafën.” Kaq thotë Eqerem Bej Vlora.
Por, burime të tjera thonë se ka pasur një përgjigje për këtë letër, letër të drejtuar Eqerem Bej Vlorës dhe Shefqet Gjolekës. Ja edhe teksti i saj – “Ju thoni se Italia dhe Austria do të vendosin principatën shqiptare; ne po presim ngritjen e saj dhe do të gëzohemi nëse kjo ngjet; pasi edhe në këtë rast ne do të tregojmë veten si vëllezër të kësaj principate, pasi ndjenjat tona fisnike janë po ato që kanë qenë dhe nuk do të ndryshojnë, sepse ne nuk harrojmë që ju jeni vëllezërit tanë që jeni ndarë nga ne duke mohuar besimin tone. Është vërtet e nevojshme të sjellim ndër mënd se banorët e Kuçit para 90 vjetësh qenë të Krishterë dhe se ata kanë të afërm ndër banorët e Himarës? Vetë emri i Gjolekës (i cili sëbashku me Eqrem Bej Vlorën kish dërguar letrën Himariotëve KVJ) tregon besimin që i përkisnin të parët e Shefqet Beut..............E sa për kërcënimet tuaja, besoj se ato nuk janë as për Spiro Milon dhe as për banorët e Himarës, pasi edhe bijtë e Gjolekës e dinë se ne dimë ti përdorim Mauzerët dhe Martinët aq mirë sa edhe ata. Eshtë dikush tjetër që kërcënon pas Gjolekës, duke u fshehur pas tij, por ai tjetri nuk luftuar as vetë dhe as të parët e tij”. Kjo është përgjigja e shkruar nga Spiro Miloja, prejardhja e të cilit sipas Eqrem Bej Vlorës, është nga Progonati.
3. “The Greek language is spoken by almost all the men- majori Leak
(emra fisesh: Ζαχαρίας Γεωργίουi; Κωγνκάδεες, Ανδρέας Πόόλονς).
Por le të kthehemi tek shkrimi i Z. Frashëri. Një argument që permëndet për të provur se Himariotët nuk janë grekë është edhe dëshmia e majorit anglez Leak. “The Greek language is spoken by almost all the men, and the Italian by those who have lived abroad; but the women in general know little of any language but the Albanian. E përkthyer ne shqip “Gjuha greke flitet pothuaj nga tërë burrat dhe Italishtja nga ata që kane jetuar jashtë; por gratë në përgjithësi nuk njohin gjuhë tjetër përveç shqipes.”..
Për Likun duhet bërë një shënim i nevojshëm. Së pari, natyrisht është për tu theksuar se ndryshe nga Liri (Eward Lear), Liku dinte shqip sepse ka bërë edhe një studim për fonetikën shqipe, nëse s’gabohem. Por dëshmia e tij, për mendimin tim, ka një të të metë, pasi ai ka qëndruar vetëm një ditë në Himarë, dhe sipas zakonit të asaj kohe gratë nuk dukeshin para mysafirëve.( Vetë Liri shkruan pak më vonë në kohë për të njëjtin zakon “Kur e pyeta Anastasin (shoqëruesi i Lirit nga Vunoi KVJ) se përse gruaja dhe nëna e tij nuk erdhën për drekë, ai u përgjigj se gratë nuk hanë kurrë me burrat, porse gruaja e tij, Marina, do të vinte dhe do të rrinte gjatë drekës”. Natyrisht që ekziston dhe mundësia që Lik të ketë dëgjuar bisedën e bërë nga gratë në kuzhinë, por ka vënd për të dyshuar për vertetësinë e pohimit. Në tekstin anglisht të tërheq vëmëndjen edhe fakti tjetër se tërë vëllazëritë e Himarës, ai i jep në gjuhën greke. Kështu Zaho Jorgji, i shkruar në tekstin anglisht Zakho –Ghiorgi është raportuar edhe në greqisht si Ζαχαρίας Γεωργίουi; fisi Koykadhes jepet si Κωγνκάδεες, ndërsa kreu Andrea Pollo jepet në anglisht si Andrew Polus dhe në greqisht si Ανδρέας Πόόλονς. (Une e di qe nje argument që do të përdoret për të justifikuar këtë pohim do te ishte se gjuha greke ështe gjuhë zyrtare).
Por duke u kthyer tek ato që kanë shkruar Liri dhe Liku, një gjë është e qartë – se për të dy anglezët Himariotët kanë folur gjuhën greke. Por duhet sqaruar se sado vëzhgues të kenë qenë, për të dy ata koha e qëndrimit në Himarë ka qenë tepër e shkurtër. Liri ka fjetur vetëm katër netë ( datë 24, 25, 26, 27 Tetor 1848 respektivisht 3 netë në Vuno dhe një natë në Palasë), ndërsa Liku ka fjetur në Himarë vetëm në datën 11 Dhjetor 1804. Ndaj ata mund të merren në konsideratë si jo tepër të besueshëm, nëse do të kemi dëshmi të tjera.
4. “The Albanese is a mixture of Greek, Italian and a country language
Pasi po të ecim në këtë rrugë, atëhere mund të citojmë Hobhouzin, shoqërusin e Bajronin, i cili shkruan “The Albanese is a mixture of Greek, Italian and a country language”- që padyshim është një pohim i dyshimtë për të gjithë. Ndaj duhet skartuar si pa vlera. (Sikurse edhe ato që citohen të jenë thënë nga Erazmi i Roterdamit apo edhe të tjerë, të cilët nuk kanë shkelur ndonjë herë në Himarë, apo pa na dhënë faktin se nga e ka marrë).
B) Misioni i murgjëve bazilianë -"Monachus Graecus”
1. Neofit Rodhinos-"Monachus Graecus pagëzohet arbëresh nga K. Frashëri
Himara ka patur fatin të ketë burime të tjera alternative, një prej të cilëve, për fat vjen nga fillimet e viteve 1700, pra rreth nje shekull më pare se sa dy anglezët. E kemi fjalë për misionin e murgjëve bazilianë që edhe Z. Frashëri e përmënd në shkrimin e tij. Citojmë nga z. Frashëri: “Mjafton të thuhet shkurtimisht se misioni
Le ta lemë për një moment origjinën e Rodinoit, që pretendohet nga Z. Frashëri se është arbëresh. Jo sepse ka ndonjë gjë të keqe të ketë qenë. Por sepse edhe mbiemri i tij tregon se është nga ishulli i Rodit – fakt që përmëndet edhe nga Dhimitër Shuteriqi, i cili citon Korolevskil-n, i cili nuk le dyshime kur thotë “Mbiemri i tij, do të thotë “me prejardhje nga Rodo-si”- ishulli i famshëm në Mesdhe.”.
Z. Frashëri, në pasazhin e lartcituar të tij, thotë se “nuk është në gjëndje të shpjegojë burimin e këtij pohimi të vetëm”. Flitet për faktin që tre fshatrat e Palasës Dhërmiut (më saktë Dhrimadhes) dhe Himarës janë me kombësi greke. Por Skiroi, sipas Nilo Borgias, ka bërë tre relacione për atë të quhej Propaganda Fide.
I pari është bërë në vitin 1729 dhe thotë “Primieramente questa provincia, che anticamente era popolatissima di cristiani, presentemente non ha piu che quattordici ville. Le quale professano la legge di Cristo nel rito greco; cioe Cimmara capitale della provincia, Drimades e Balasa di natione greci; Egliates, Vuno, Caloghirates, Piluri, Clapero, Pichierassi, Luculo, S. Basili, Gdezzona, Nivizza e Licunis di natione albanesi” .
Relazioni i tretë për vitet 1730-1735 thotë “Himara, Provincë malorë e Epirit që shtrihet me dy pothuaj-krahë malesh midis Vlorës dhe Delvinës, mbi humnerat e të cila shtrihen shumë fshatra (it. terre), përmes qytetit peshkopal të Himarës (it. Citta Vescouile di Cimarra , që i jep krahinës emrin e saj; dhe përveç qytetit të vetë Himarës, dhe Dhërmiut (it. Drimadhes) dhe Palasës të banuar nga Grekë; të tjerët janë Shqiptarë, nënshtruar Portës Otomanë”.
Pra nuk është një njoftim i vetëm siç thotë z. Frashëri, gjithnjë sipas atyre që ka shkruar Nilo Borgia. Dhe do të tërheqim vëmëndjen edhe një herë për elementin kohë që përmëndëm në rastin e udhëtarëve anglezë. Skiro nuk është kalimtar ditësh në Himarë- përkundrazi- ai vjen në Himarë në vitin 1716 e qëndron deri në 1729, dhe më pas në periudhën 1730-1735. Pra ai ka një përvojë shumëvjeçare në krahinë dhe nuk mund të hidhet poshte aq lehtë me frazën “ nuk është në gjëndje të shpjegohet”. Ai duhet marrë në konsideratë serioze dhe me preçendencë. Sepse ka kohë të konsiderueshme në kontakt me Himariotët, kohë e cila minimalisht është 1,000 herë me e madhe se sa ajo e Lirit dhe 5,000 herë më e madhe se e Likut. Besoj se e dhamë konceptin dhe nuk po e zgjasim më tepër.
3. Eshtë e vërtetë që Grekët e Himarës i duan dhe i vlerësojnë misionarët ...-Nilo Borxhia
Po ashtu Nilo Borgia, në përmbledhjen për misionin e Himarës duke cituar një burim thotë “. Ne i duam dhe e vlerësojnë shumë, në krahasim me Grekët e tjerë që kanë aq urrejtje për Latinët. Eshtë e vërtetë që Grekët e Himarës e duan dhe e vlerësojnë misionarët për shkak të interesit që kanë për edukimin e fëmijëve të tyre, por kjo nuk është kundër qëllimit të Misionarëve, bile është një mjet i përshtatshëm për të arritur qëllimin kryesor...”
4. Si interpretohet nga historianet shqiptarë konflikti midis kishave katolike dhe orthodokse ne Himare
Shumica e historianëve shqiptarë që kanë hedhur vështrimin në këtë pjese të historisë së Himarës, nuk lenë pa vënë në dukje anatagonizmin midis misionit katolik dhe priftërinjve ortodokse. Edhe Shuteriqi edhe Frashëri i kushtojnë vëmëndje të veçantë kësaj, si për të thënë – ja të mirët ja edhe të këqinjtë. Por duhet te sqarojnë se sikurse ndodh shpesh kur inati më i madh është me atë që e ke më të afërtin, ashtu ndodhte midis dy sekteve të kishës së Krishterë në shekujt që po analizojnë. Mazower sjell një shëmbull tipik të këtij antagonizmi kur raporton për bisedën ndërmjet një murgu ortodoks dhe një misionar katolik të ne vitin 1694 në ishullin e Kios ”Unë do të pranoja me dëshirë të kthehesha në turk në vënd se sa të bashkohesha me ju o Latinë, që s’bëni tjetër vetem se na urreni dhe na përndiqni”. Apo siç sqaron Castellan në “Historinë e Ballkanit” kur një funksionar i lartë bizantin thotë në 1425 “Më mirë të shihet çallma turke në mes të kryeqytetit, se sa mitra latine”.
C) MBISHKRIMET NË KISHA
1. Theofan Popa ka ka raportuar vetëm për Dhërmiun mbi tetë shkrime në po aq kisha- sipas A. Kostallari jane të ndryshme nga onomastika shqiptare
Çështja e emrave të tillë si Lek, Gjon, Gjikë edhe nga shkencëtarë shqiptarë ( shih Androkli Kostallarin)– janë cilësuar të adaptuar dhe me prejardhje.
Meqë jemi në besimin e kësaj ane – Z. Frashëri sjell si argument shënimin e bërë në një nga kishat e Dhërmiut. Ai argumenton se “Perkatesia jo greke e banoreve te saj kuptohet edhe nga mbishkrimi qe ndodhet ne vitin 1751 ne murin e Kishes se Ipapandise, ne Dhermi, ku permenden dy banore nga Dhermiu, te dy prifter njeri, njeri emrin Papa Ilia Leka, tjetri Andon Starat Gjika, emrat e te cileve i takojne pa dyshim antroponimise shqiptare” Besoj se Z. Frasheri e ka fjalën për emrat Leka dhe Gjika kur i quan “të onomastikës shqiptare”.
Mbase së pari duhet sqaruar se Dhërmiu, nga është marrë argumementi ka (mos qofsha i gabuar) me tepër se 30 kisha dhe Himara (qëndra e banuar) ka mbi 80 te tilla. Te thuash se mbishkrimi i bërë në njërën prej tyre, i bërë në greqisht, provon se banorët e Dhërmiut, janë shqiptarë, nuk më duket tepër normal. Theofan Popa ka botuar librin “Mbishkrime të kishave në Shqipëri” dhe ka raportuar vetëm për Dhërmiun mbi tetë shkrime në po aq kisha. Shënimi i sjellë nga z. Frashëri është nr. 826 në libër dhe ndodhet në faqen 303. Por edhe kisha e Shën Premtes ka të njëjtat emra edhe e Gjon Theologut, edhe e Ungjëllimit , E shën Thanasit . Çështja e emrave të tillë si Lek, Gjon, Gjikë edhe nga shkencëtarë shqiptarë ( shih Androkli Kostallarin)– janë cilësuar të adaptuar dhe me prejardhje. Mbase duhet sjellë në kujtese se emrat shqiptarë jane Bardhyl, Teuta, Dardan, etj etj. Kam përshtypjen se Z, Frashëri është shpejtuar në nxjerrjen e argumentave.
Një nga mitet e historisë shqiptare është kthimi i dhunshëm i popullisë në fenë mysylmane. Për të parën ka shumë historianë të përkthyer kohët e fundit edhe në shqip, që e quajnë këtë jo si faktor themelor në konvertim. Mund të lexoni këtu Sheville Castellanin, Mazower etj. Etj. Todorova, një bulgare thotë në librin e saj se ndonëse ka patur “raste të qarta të shndrimeve me forcë, pjesa më e madhe bie në kategorinë e atre të pashtërguara me forcë, të emërtuara eufemikisht vullnetare”.
D) KOMENTET GJUHESORE TË K. FRASHËRIT
1. Në tre fshatrat greqisht-folëse, greqishtja është gjuhë e parë dhe jo e kundërta.
Unë do të kisha dëshirë të merrja pjesë ne debatin lidhur me dialektet e përdorura nga fshatrat e krahinës së Himarës, por në esencë, kjo nuk ka asnjë pikë vlere – nëse ata flasin greqisht, duhet gjetur se si është e mundur që flitet kjo gjuhë ndërmjet tërë atyre fshatrave të tjerë të cilët – të paktën që prej shekullit të XVII- flasin një gjuhë tjetër – atë shqipe. E këtu duhet bërë edhe në korigjim për Z. Frashëri. Në tre fshatrat greqisht-folëse, greqishtja është gjuhë e parë dhe jo e kundërta. Sigurisht kërkon analizë të veçantë fakti se përse këndohet dhe vajtohet edhe shqip, e cila është vërtet një enigmë të sjelluri zakonore. Z. Frashëri ka bërë një analizë korrekte të hipotezës së origjinës së gjuhës greke në tre fshatrat si pasojë e këmbimeve tregëtare me ishujt grekë. Hipotezë tepër e përhapur, e shkruar edhe në librin e shkrimtarit Petro Mako.
2) “ midis tyre ka vetëm 3.000 njerëz që kanë folur gjithmonë greqisht dhe që të gjithë rrjedhin nga një rrënjë e vetme, sado e largët në kohë, me prejardhje greke-Eqerem bej Vlora
Patjetër një argument i cili i ka shpëtuar z. Frashëri, është edhe ai Eqerem Bej Vlorës në kujtimet e tij – pasazh të cilin premtuam ta sjellim. Ai thotë: “Që banorët e zonës së Himarës ( midis tyre ka vetëm 3.000 njerëz që kanë folur gjithmonë greqisht dhe që të gjithë rrjedhin nga një rrënjë e vetme, sado e largët në kohë, me prejardhje greke ) kanë shkuar kaq larg në prirjet e tyre helenistike, provon më së miri, që ata kishin më shumë karakter se bashkëbesimtarët e tyre, ndaj unë edhe pse kundështarë, i kam nderuar dhe vlerësuar. Besoj se nuk mund të dyshohet për nacionalizmin e z. Vlora dhe si i tillë duhet të gjendet edhe shpjegim për këtë pohim, nëse është i pranueshëm.
3) Deri në 1726, emri shqiptar ishte i panjohur në krahinë e Shkodrës dhe deri sodi s’kemi asnji provë që të jetë njohur në ndonji tjetër krahinë të Shqipërisë”- Ludwig van Thalloczye (përkthyer nga Mustafa Merlika Kruja)
Ne shumë shkrime historike shpesh ndihet era (apo fortuna ) e kohërave moderne. Me këtë dua të them se shumë nga ata që shkruajnë mendojnë se bota e Turqisë, apo ajo e Lashtë është si koha e sotme – me shtete me pasaporta dhe me viza. Ky është një vështrim tepër i cekët. Duhet të risjellim në kujtesë se deri në shekullin XVIII nuk kishte kombe dhe as shtete, siç i kemi sot. Edhe Greqia e lashtë, për të dhënë një illustrim, është një entitet i përbashkët vetëm në lojrat Olimpike, e pas mbylljes së tyre Sparta,Athina, Teba, Megara ndërmjet tyre qenë po aq armiq sa edhe Persët. Në librin “Vëzhgime Iliro-Shqiptare” të përpiluar nga Ludwig van Thalloczye të përkthyer nga Mustafa Merlika Kruja citohet se “ Deri në 1726, emri shqiptar ishte i panjohur në krahinë e Shkodrës dhe deri sodi s’kemi asnji provë që të jetë njohur në ndonji tjetër krahinë të Shqipërisë”. Siç shkruan Castelan “Do të ishte pra tepër e thjeshtëzuar të përfytyrohej, siç bënin historianët nacionalistë të shekullit XIX, një qëndrueshmëri blloqesh etnike që të justifikonin kufij modernë të paprekshëm”.
E) AUTORET E LASHTË dhe të rinj
1. A mund ta ndryshojmë gjeografinë e Strabonit?
Besoj se është e saktë konstatimi i Llamanit se në historigrafinë shqiptare ka konfuzion përsa i përket termave Iliri dhe Epir. Mbase do të ishte me vlera të sillnim dëshmitë gjeografike të gjeografëve të lashtësisë. Njeri prej tyre, Straboni, shprehet kështu në librin e tij, Gjeografia, “Tani, për Epirotët, ka 14 fise ndër ta, sipas Theopompus-it, por më të famshmit janë Kaonët dhe Molosët; sepse në fakt janë ata që kanë qeverisur dikur tërë vëndin e Epirotëve - Kaonët më herët dhe më vonë Molosët; dhe Molosët e shtuan fuqinë e tyre, pjesërisht për shkak të familjes së mbretërve të tyre, që i përkisnin familjes së Akidëve, dhe pjesërisht për shkak të faktit se orakulli i Dodonës që ndodhet në vëndin e tyre, orakull si i vjetër dhe i njohur rishtas. Tani Kaonët dhe Thesprotët dhe menjeherë pas tyre, Kasopeitë (edhe ata janë Thesprotë) banojnë në anë e detit që shtrihet nga Malet e Kerauneve deri në Gjrin e Ambracisë dhe kanë një vënd të pasur. Udhetimi, nëse nisesh nga vëndi i Kaonëve dhe udhëton nga lind dielli dhe drejt gjirit të Ambracisë dhe Korinthit, duke mbajtur detin e Ausonisë në të djathtë dhe Epirin në të majtë, është rreth 1,3000 stade, pra nga malet e Kerauneve tek gjiri i Ambracisë. Në këtë intervali është Panormi, një gji i madh në qendër të maleve Keraune dhe pas këtyre maleve vjen Onchesmus (Saranda), një gji tjetër, kundrejt skajit perëndimor të Korkyrës (Korfuzit) dhe më pas një gji tjetër i Kasiopesë, distanca e të cilit nga Brindizi është rreth 1,700 stade.....”
2 Plini i Ri thotë “Epiri i marrë në përgjithësi nis tek malet Keraune. Ai përfshin në fillim Kaonët, prej nga vjen emri Kaoni,
Ndërsa Plini i Ri thotë “Epiri i marrë në përgjithësi nis tek malet Keraune. Ai përfshin në fillim Kaonët, prej nga vjen emri Kaoni, Thesprotët, Antigonasit, vendin Aorn me gazrat e këqia për zogjtë, Kestrinët, Përrebejt tek të cilët është Pindi, Kasopët, Driopët, Selët, Helopët, Molosët ku ndodhet tempulli i Zeusit të Dodonës, i përmëndur për orakullin e tij, mali Tomar me njëqind burimet që gurgulojnë në këmbët e tij, mal i lavdëruar nga Theopompi”.
Ndërsa Iliria sipas të gjitha të dhënave shtrihet nga Danubi deri Shkodrën e sotme.
Natyrisht me tërë bymimet dhe tkurrjet e natyrshme në raste ekspansioni apo pushtimi.
Ndërkaq z.Frashëri thotë “Historianet helene e shohin origjinen "greke" te himarioteve te emigrimi i tyre nga trojet e Greqise ne bregun e Himares. Perderisa banoret antike te kesaj treve kane qene kaonet, te cilet i perkisnin etnikonit ilir..”. Mbase unë e kam gabim, por në hartën e dhënë nga Straboni, kaonët hyjnë në Epir, e cila është krahinë ndryshe nga Iliria dhe e ndryshme nga Maqedonia. Kjo duhet thënë qartë dhe s’duhet ngatërruar. (Përndryshe Pirroja do të quhej edhe Pirroja i Ilirisë apo edhe Skenderbeu do të quhej jo princi i Epirit por Princi i Ilirisë. Sikundër edhe Napoleoni në 1813 do të duhej ta quante Provincën e Ilirisë me governator Fushenë e famshëm jo në Kroaci e Sloveni, por matanë Vlorës). Të paktën duke i trajtuar këto tre terma si terma gjeografikë dhe jo etnike, mund të vendosim një marrëveshje për sqarimin e konfuzionit që është krijuar.
3. Vlora “il fine dell Albania-Konstandi Jirecek- Milan Sufflay
Konstandin Jirecek thotë se “Simbas një Veneciani të shekullit XVI këtu në këtë log (flitet për Vlorën KVJ) mbaronte Shqipëria “ishte “il fine dell Albania”. Ndër kohrat e vona të Romës, kufiri ndërmjet dy provincave Epirus Nova (kryeqytet Durrësi) dhe Eperus vetus gjindej në jugë të Vlorës.” E po në të në të njëjtin libër Milan Sufflay shprehet se “Kuptimi historik shkencuer i Shqipërisë asht si me thanë konvencional dhe shënon nj’atë krahinë malësore qi përfshihet ne katërkëndshin Tivar-Prizren-Oher Vlorë”. Shih tek “Vëzhgime Iliro-Shqiptare” Botimet Camaj Pipa- Shkodër 2004 (përkthyer nga origjinali nga Mustafa Kruja Merlika 1916) p. 141-142. Mbase duhet shpjeguar se këta dijetarë janë nga ata që janë cituar nga tërë historianët shqiptarë dhe të huaj si nga më ekspertët për Shqipërinë. Dhë këtë e sjell jo për rivendikime territoriale, pasi këto ekzistencojnë vetem në mëndjen e nacionalistë të ndryshkur nga të dy krahët, aq më shumë që e ardhmja nga duhet të orientohemi është Bashkimi Europian.
F) MESJETA E HIMARËS
1“Korkondil Klada sipas K. Frashërit
Le te kthehemi tek shkrimi i z. Frashërit “Korkondil Klada, i cili sipas historianeve helene kryesoi kolonine "greke" të vendosur me hamendje në Himare nuk ishte grek por shqiptar (arvanit). Ai ishte një stratiot jo nga Mani, por nga Korona. Ai ishte pinjoll i Kladeve ose i Kladajve, një bashkësi arvanite e Koronës. Për përkatësinë shqiptare të bashkësisë së Kladajve po sjellim këtu një dëshmi dokumentare..... Madje shqiptarësia e K. Kladës dhe e luftëtarëve të tij duhet të shpjegojë edhe pjesëmarrjen e tyre në ekspeditën e udhëhequr nga biri i Skenderbeut. .....Në lidhje me çështjen e tretë - nëse K. Klada me luftetarët e tij qëndruan ose jo në Himarë - le të lemë të flasin burimet dokumentare të kohës së ekspeditës së Gjon Kastriotit. Paraprakisht duhet të themi se ato nuk përmbajnë asnjë shënim që t'i cilësojë luftëtarët e K. Kladës si greke”.
Me këtë frazë, Z. Frashëri është futur në një kapitull të veçantë të historisë së mesjetës shqiptare – atë të stratiotëve, ku Himariotët zenë një kapitull të veçantë. Por për çeshtjen e Kladajve, ka edhe një të dhënë tjetër- atë të Paolo Petës që ka shkruar një libër “Stradioti – soldati albanesi in Italia” botura në Itali në 1996. Në faqen 87 të këtij libri, thuhet “Nel 1480, un anno dopo la conclusione della pace tra Venezia e il Sultano, il mondo albanese della Morea e messo in rumore dalla rivolta di un gruppo di irriducibili, guidati dallo stradioto greco Corcondilo Clada”....
2) Korkondil Klajda është kapitan trim Dhërmiot- dr. Paolo Petta
Z. Frashëri bën edhe në pohim tjetër “Me ne fund emri i Korkondil Klades ose thjesht i Kladajve nuk ndeshet fare ne traditen popullore te treves himariote”. Mbase z. Frashërit nuk i ka rënë në dorë një libër i Dhimitër Ninës botim i vitit 2004 në të cilin thuhet se “Korkondil Klajda është kapitan trim Dhërmiot, mik dhe bashkëluftëtar i Skënderbeut. Në Dhërmi pranë shtëpive ku banojnë Familjet Milo, Thimio dhe Vasil Milo ndodhet një shesh (truall) që edhe sot emërtohet Klada”
(Mund të sqarojmë për ata që nuk dinë gjë për autorin se ai është arbëresh me prindër nga Piana degli Albanesi, dhe ka punuar deri më 1999 si drejtor i Shërbimit për redaktimin dhe revizionin e teksteve legjislativë në Senatin e Republikës Italiane. Senati i Republikës italiane ne seancën e datës 14 Janar 1999 ka shprehur “dhimbjen e thellë për vdekjen e dr. Paolo Pettës, kultura e gjerë e të cilit, autonomia e fortë e gjykimit dhe displina morale e bënin një nga përfaqësuesit më të mirë të administratës së Senatit”).
3. Gjenerali Dhimitër Lekas- “il mio fido greco”
Në një njëjtin libër, jepet edhe një version tjetër për një argument të sjelle nga z. Frashëri, atë të Dhimitër Lekës. Z.Frashëri thotë “Madje, nje nga komandantet me te shquar te ketij regjimenti, i cili u pajis me graden me te larte ushtarake, ishte mareshalli Dhimiter Leka, shqiptar nga Dhermiu”. Paolo Peta në librin e tij shkruan se “la sua carriera fu dovuta alla fiducia dell re, che amava chiamarlo “il mio fido greco”- një fakt i cili bie në kundërshtim me versionin e paraqitur në shkrimin e z. Frashëri.
4) Barleti ne kundershtim me J. Fallmayer: Me Arianitin ajo(Himara) ishte në marrëdhënje aleance, ashtu siç u lidh më vonë me Skënderbeun
Një argument tjetër që sillet për të cilësuar pjesmarrjen e Himariotëve në Kuvëndin e Lezhës është Marin Baleti i cili citohet “Në këtë mbledhje historike ata u perfaqësuan nga Andrea Topia, nje bujar shqiptar i kulluar. Topiajt ishin njohur edhe si princer edhe per sundimin e Himares se Uliksit. Himara eshte nje vend malor kundrejt Korkyres (Korfuzit - K.F.), ku banon nje popull i pamposhtur dhe trim qe te mos them luftarak, te cilet ne i quajme zakonisht Himariote".
Nëse nuk gaboj unë, kjo do të thotë se Himariotët janë përfaqësuar në këtë Kuvend të rëndësishëm nga prijësi tyre Andrea Topia. Nëse është kështu, ai duhet të bëjë një sqarim se si duhet ta kuptojmë këtë pasazh të tij në librin e tij të ri “Skënderbeu- Jeta dhe Vepra”: Historianët e kohëve të reja, duke filluar me J. Fallmayer-in (VII, 672) pohojnë se Gjergj Arianiti kishte në zotërim, përveç të tjerave, edhe Vlorën, Kaninën, Himarën... Përsa i përket Himarës, puna ndryshon, As ajo nuk ka qenë krahinë nën zotërim feudal, madje ajo nuk i është nënshtruar asnjëherë askujt. Me Arianitin ajo ishte në marrëdhënje aleance, ashtu siç u lidh më vonë me Skënderbeun”. Kjo konfirmohet edhe me hartën II – të vendosur në fund të librit, ku jepen zotërimet feudale shqiptare. Është interesante të shihet krahas zotërimeve Venedikasve, Dukagjinasve, Spanëve, Dushmanëve, Kastriotëve, Aranitëve, Muzakajve, Gropave, është edhe një zonë e veçantë e emërtuar nga Frashëri si “Bashkësia e Himarës”, e cila është pak a shumë harta e Himarës së sotme së shtatë fshatrave – për ta dalluar nga ajo më e gjërë që përfshinte edhe Labërinë.
Mua më duket se Z. Frashëri duhet të zgjedhë cili version duhet të mbështesi- nëse Himariotët kanë patur apo nuk kanë patur feudal sepse dy pohimet e bëra – njëri në libër dhe tjetri në artikull- janë plotësisht të kundërta. Dhe këto nuk tregojnë profesionalizëm
G) LETËRKËMBIMI I HIMARIOTËVE ME SELINË E SHENJTË
a) “Ai na ka folur për Hirësinë tuaj dhe na ka treguar se Ju jeni një Papë i Shenjtë dhe dashurues i Madh i Kombit grek-drejtuar Papës Gregorit XIII”
Letërkëmbimi i Himariotëve me Selinë e Shenjtë dhe me Propagand Fiden ze një vënd special në historinë e tyre. Ky letërkëmbim tregoi se himariotët ndryshe nga ç’mund të kuptohet nga etikimet e shkrimit mbyllës të z. Frashërit, kanë qenë të aftë të orientohen qartë në skenarin politik të kohës. Por edhe ky letër këmbim është përdorur nga z. Frashëri për te argumentuar prejardhjen e Himariotëve. “Me ne fund letra mbyllet me adresen: "Prej Himare, d.m.th. prej Epirit te shqiptareve" – që pa dyshim është përdorur si argument. Edhe pa dyshim duhet pranuar si i tillë.
Por tek letra dërguar Papës Gregorit XIII ka edhe pasazhe të tjera që nuk janë aq të qarta. Citojmë “Ai (është fjala për Dhimitër Ferigon KVJ) na ka folur shumë për Hirësinë tuaj dhe na ka treguar se Ju jeni një Papë i Shenjtë dhe dashurues i Madh i Kombit grek për të cilin keni themeluar një kolegj dhe një kishë dhe të gjithë grekëve u keni dhënë shumë prova të dashamirësisë dhe që në të ardhmen do tu jepni edhe më tepër. Dhe mbasi fama e shumë bamirësive është përhapur në tërë Greqinë, ne të gjithë me duart e ngritura në drejtim të qiellit i lutemi Zoti të Madh, dhe me të njëjtat ndjenja i lutemi Hirësisë suaj.
Do të jetë vërtet një ngjarje e madhe dhe një mdërmarrje fisnike dhe që do të jetë për zemër të Zotit tonë Jezu Krisht, nëse si pasojë e punës suaj. At i Shënjtëruar, ne dhe tërë bijtë e Greqisë të shtypur vazhdimisht barbarisht nga Turqit dhe të detyruar të kthehemi në Turq të mund të fitojmë lirinë. .” Ndaj duhen spjeguar dhe jo anashkaluar.
A ËSHTË I PA ANSHËM Z. K. FRASHËRI?-
Monografia e K. Frasherit deshmon : Selektivitet-manipulim- mosseriozitetin e shkencës historike shqiptare- nacionalizmit romantik
(Ne vend te epilogut )
Mund të vazhdohet edhe më gjatë duke pyetur z. Frashëri për selektivitetin e te dhënave të paraqitura në shkrimin e botuar. Unë i lejova vetes që vihesha në pozicionin e “devil’s advocate” për të mos lejuar që ato gjëra që unë kisha lexuar të mos manipuloheshin. Jma i sigurtë se edhe shumë njerëz të tjerë duke lexuar dotë kishin të njëjta probleme asi të njihen me të dhënat që sapo paraqita. Jo sepse duam të provojmë diçka, por sepse duam të dimë diçka më tepër mbi origjinën tonë.
Dy kritere të mëdha për përcaktimin e Kombësisë – Gjuha dhe Feja.
Në gadishullin tonë ka patur dy kritere të mëdha për përcaktimin e kombësisë – gjuha dhe feja. Himariotët e kanë pasur të dytën të njehsuar gjatë tërë kohës e nuk është faji i tyre nëse një pjesë e madhe e shqiptarëve (pa paragjykuar) e kanë ndrruar. Ndërsa është puna e tyre të sqarojnë (sepse neve e respektojmë zgjedhjen e të tjerëve sikurse pëlqejmë reciprocitetin) –ne si Hiamriotë e kemi për nder ta kemi ruajtur. Sa për gjuhën – ne kemi treguar se kemi qëndruar bashkë- si ata që flasin shqip dhe ata që flasin greqisht, duke dhënë kështu një shëmbull që pa pikë dyshim nuk ka të sharë dhe duhet marrë shëmbull.
Një shënim i fundit. Z. Frashëri ka treguar edhe një herë për mosseriozitetin e shkencës historike shqiptare, duke mos dalë nga kornizat e nacionalizmit romantik, që do të me vlera vetëm dy shekuj më parë. Siç shkruan Maria Todorovna në librin e saj “Imagining the Balkans”- historia e këtij tipi kish si funksion të formonte ndërgjegjen kombëtare, të legjimitonte kombin shtet duke përmbushur një funksion të rëndësishëm shoqëror... Por nuk është vetëm injorancë në mosnjohjen e kombeve të tjera, por një përpjekje e ndërgjegjshme të zvogëlojë, injorojë, shtrenbërojë, përqeshë dhe edhe të mohojë”. Natyrisht me argumentat që kemi parë të botuara tek Korrieri. Le të shpresojmë se do ta bëjë seriozisht me librin.
ROBERT ELSI- URON SHQIPTARËT “TË LËNË MËNJANË MENDJENGUSHTËSINË, NACIONALIZMIN DHE ETNOCENTRIZMIN DHE QË ATA TË BËHEN EUROPIANË DHE QYTETARË TË BOTËS”
Mbase në këtë dritë do të vlente të citonin edhe një herë Robert Elsi-n për të njëjtën temë kur uronte shqiptarët “të lënë mënjanë mendjengushtësinë, nacionalizmin dhe etnocentrizmin dhe që ata të bëhen europianë dhe qytetarë të botës”. Ne si Himariotë e kemi lënë këto vese për shkak të historisë sonë.
Himara është krahina nga kanë dalë burra e gra si Damiani, Kanarisi, Dhimitër Leka, Petro Marko, Janko Pali, Xhorxh Teneti, Andrea Vreto, Petro Cani, Robert Drenika, Anastas Kristofori, Neço Muka, Dhimitër Varfi, Dhimitër Anagnosti, Spiro Milo, Leftër Çipa, Gjikë Bixhili, Bartolomeo Mitre, Jani Kocani, Agllai Zoto, Nase Beni e lista mund të jetë shumë më e gjatë. Por është edhe e të gjithë atyre burrave dhe grave të panjohur në histori që i kaë vënë vulën sjelljes së krahinës së Himarës e banorëve të saj si krahinë e njerëz që nuk kanë pasur paragjykime të jenë të hapur me tërë botën duke qenë kozmopolitë në gen; që kanë dashur shkollimin dhe dijen në thelb të zemrës së tyre edhe kur ishin të pashkolluar; që kanë pasur harmoni me tërë ata që i kanë rrethuar –Labërinë, Mirditën, Shkodrën, Korçën, Korfuzin, Napolin, Venedikun, Amerikën, Argjentinë, Greqinë, Italinë -pa komplekse e sedra nacionaliste; që kanë praktikuar demokracinë dhe në kushtet më të vështira pa lënë kurrë peng lirinë dhe që kanë luftuar kundër kujdo që ka dashur tu imponohet pa marrë parasysh se kush është; e mbi të gjitha kane dashur vëndin e tyre, ashtu siç ka qenë, i ashpër, i djegur, i vështirë, me ngërçe, me det e male, të hapur me të tërë dhe larg përfytyrimeve nacionaliste që mund ti veshin të tjerët. Kjo është pse ndaj mendimin e shprehur nga Ben Andoni të cituar në fillim të shkrimit, duke shpresuar se ka qenë i sinqertë.
No comments:
Post a Comment