Ismail Kadaré: "La littérature et la vie sont deux mondes en lutte"
Par Philippe Delaroche (Lire), publié le 18/11/2009 à 16:53 - mis à jour le 19/11/2009 à 15:30
http://www.lexpress.fr/culture/livre/litterature-etrangere/ismail-kadare-la-litterature-et-la-vie-sont-deux-mondes-en-lutte_829059.html?p=5
Parisien depuis 1990, Ismail Kadaré reçoit dans son appartement du Quartier latin. A soixante-treize ans, sa gravité en impose. Sans un verre de Jack Daniel's, le visiteur peinerait à surmonter sa timidité. L'écrivain albanais a de bonnes raisons d'être sur ses gardes. Réflexe d'un fils des Balkans, la péninsule où ont si souvent soufflé les vents mauvais de l'Histoire. Réflexe d'un homme qui, malgré ses satires du totalitarisme, doit aujourd'hui encore dissiper les soupçons de compromission. Avoir justifié l'estime, et souffrir la calomnie parce que des esprits malveillants ont intérêt à entretenir le doute, tel est le sort du docteur Gurameto, le personnage du Dîner de trop, son nouveau roman. Un jeu de miroirs, entre 1943 et 1953, où il est tentant de deviner un écho des paradoxes qui émaillent la réelle existence d'Ismail Kadaré. Troublante coïncidence : le 14 octobre, jour de cet entretien, marque le 70e anniversaire de la mort violente du père Shtjefën Gjeçov. Dans son analyse d'Eschyle et du tragique, Kadaré fait volontiers grand cas de son code coutumier albanais, paru en 1933...
Avec Le dîner de trop, vous passez le cap des quarante ouvrages traduits en français. L'action de ce nouveau roman se déroule à Gjirokastër, votre berceau familial. Qu'est-ce qui, dans l'ombre de votre père, facteur, vous a prédisposé à l'écriture ?
Bio-bibliographie
Né le 28 janvier 1936 à Gjirokastër (Albanie), Ismail Kadaré étudie à Moscou. Rentré en Albanie, il devient journaliste et fait ses armes de romancier. Bien accueilli en Albanie, Le général de l'armée morte, dont la traduction française sort en 1970, lui vaut la célébrité. Parmi une quarantaine de titres (Oeuvres complètes, Fayard, ou Le Livre de poche), lire en priorité : L'hiver de la grande solitude, Le palais des rêves, Le concert ou, vrai bijou, son Eschyle.
Ismail Kadaré. A Gjirokastër, mon père avait hérité d'une immense maison, de dix à douze pièces, étagées sur trois niveaux, en totale contradiction avec sa modeste situation économique. Nous étions six à l'habiter, avec ma soeur, mon frère et ma grand-mère. Selon les réparations, je découvrais tantôt deux chambres de plus, tantôt deux chambres de moins. Il y avait des pièces inoccupées. Certaines étaient condamnées. Rien ne pouvait mieux exciter la peur et l'imagination que ces chambres vides. Je sentais les ambiances. J'imaginais les sortilèges, les fantômes. Quand, à l'âge de treize ans, je suis tombé sur Macbeth, j'étais attiré par les fantômes, mais pas du tout par la littérature.
Le Macbeth de Shakespeare, c'est chez votre père que vous l'avez déniché ?
I.K. Non, il y avait plein de choses absurdes et inutiles à la maison, mais pas de livres. Tandis que, chez ma grand-mère maternelle, il y avait beaucoup de livres, et de deux sortes : les livres occidentaux, dont le Macbeth, et les livres orientaux.
Est-ce que la famille vous a encouragé à lire ?
I.K. Mon père avait du respect pour les livres, mais il ne m'a ni incité ni découragé. La seule chose qu'il m'a dite une fois, c'était : "Ne mets jamais mon nom !" Ayant voulu imiter le grand Nikolaïevitch Tolstoï, j'avais envoyé mon premier poème au journal local. Je l'avais signé "Alit Kadaré". Mon poème était idiot. Le journal s'en est moqué. Sur le thème : "Alit Kadaré, nous avons lu votre poème. Un conseil : apprenez la langue, avant d'écrire."
Quel âge aviez-vous ?
I.K. J'avais onze ans. L'article a paru en 1947. Mon père s'est emporté. Au café, les gens pensaient qu'il était vraiment l'auteur du poème. Il m'a dit : "Tu fais ce que tu veux, mais tu n'utilises pas mon nom." Macbeth n'a peut-être pas été ma première lecture. En tout cas, c'est l'oeuvre qui m'a le plus impressionné. Le magicien, les sorcières, les fantômes...
Quels auteurs découvrez-vous après Shakespeare ?
I.K. Les romantiques allemands, dont Goethe, qui avaient quelque chose de mystérieux, L'île au trésor de Stevenson et les romanciers albanais qui leur ressemblaient : sentimentaux, avec de l'aventure. J'aimais beaucoup un écrivain français, Michel Zévaco, l'auteur du Pont des Soupirs. Je lisais au petit bonheur, recherchant les atmosphères mystérieuses, épiques et sombres, sans faire de sélection. Puis cela s'est combiné avec la littérature soviétique qui commençait à être traduite... Je me souviens d'avoir lu La mère de Gorki, traduite en albanais sous la monarchie. C'était à la mode à cette époque. Ça m'a paru catastrophique
Vous n'aurez pas de mal à lui préférer Gogol ?
I.K. De Gogol, j'ai commencé malheureusement par lire des oeuvres simples, comme Tarass Boulba...
Pas Les âmes mortes ?
I.K. Non. Moi et mes camarades, nous avions douze ans. J'ai écrit ça quelque part. Nous avions des goûts presque physiques. Or, dans cette littérature soviétique, il n'y avait pas de mystère, pas de fantômes, rien. Par exemple, je n'ai pas du tout aimé Anna Karénine de Tolstoï, parce qu'il n'y a pas de mystère. Voilà pourquoi, en général, les enfants n'aiment pas la littérature réaliste.
Dans votre vocation, les femmes en noir de Gjirokastër ont eu un rôle, elles qui chroniquaient l'actualité du jour et les légendes dans une langue impeccable...
I.K. Absolument ! Gjirokastër avait tous les défauts d'une ville de province, avec quelque chose d'unique : une folie étrange, une dimension donquichottesque. Les vieilles femmes parlaient de tout, de la politique et de la stratégie globale, des cancans de la ville, des petits scandales et des mensonges... Elles s'intéressaient à ce qu'il se passait dans le monde. La Grèce et l'Italie étaient en guerre. Situés entre les deux, nous étions bien obligés de nous intéresser au conflit. Mussolini était venu plusieurs fois en Albanie. Nous avons vu l'armée italienne brandir son drapeau. Deux semaines après, c'était au tour de l'armée grecque. Deux semaines plus tard, réapparaissaient les Italiens, avec leur musique, leurs banquets. Et puis il y avait beaucoup d'activité sur l'aéroport militaire, régulièrement bombardé.
A dix-huit ans, vous commencez vos études de lettres à l'université de Tirana. Avez-vous déjà le projet de devenir écrivain ?
I.K. J'étais déjà écrivain. J'ai publié mon premier livre quand j'étais encore élève, à dix-sept ans : Inspirations juvéniles. C'était la maison d'édi- tion qui avait choisi ce titre.
Une fiction ?
I.K. Non, c'étaient des poèmes. J'écrivais également de la prose. De fait, pendant le communisme, on a exagéré le rôle "sublime" de la poésie. Tous les pays socialistes tenaient à souligner le contraste avec l'Occident qui n'aimait pas la poésie.
A Moscou, vous étudiez à l'institut Gorki. Qu'en attendiez-vous ?
I.K. Il y avait une sorte de mythe dans le camp socialiste qui voulait que ce fût la seule et la meilleure école littéraire au monde. Elle était très bien située à Moscou, en plein centre. Le plus intéressant pour moi, c'est qu'on y étudiait la "littérature décadente". Or mon rêve était d'avoir accès à la littérature occidentale décadente. C'était la première fois que je lisais Kafka, Joyce, etc.
Décadente, c'est ainsi qu'on la qualifiait ?
I.K. On parlait du modernisme occidental. Khrouchtchev était au pouvoir. C'était une période dite libérale. Khrouchtchev s'est montré progressiste. Il a laissé publier la littérature occidentale, à condition que l'éditeur fasse précéder chaque oeuvre d'une préface la décriant ou mettant en garde. Afin que les lecteurs sachent que c'est une littérature avec laquelle les pays socialistes n'étaient pas tout à fait d'accord. Mais, puisqu'elle était très connue dans le monde, il fallait la publier. La directive faisait beaucoup de bruit. Me considérant comme un poète différent et intéressant, ma maison d'édition voulait me publier. Un jour, mon traducteur, le poète David Samoïlov, un ami, dont les Mémoires paraîtront plus tard chez Fayard, m'appelle : "Viens, j'ai de très mauvaises nouvelles. La maison d'édition va te publier à une seule condition : que j'écrive une préface distanciée. Ecoute-moi, ça sera très mauvais pour toi, ça va te poursuivre toute ta vie. Ne fais pas ça." J'étais très en colère contre lui, lui disant : "Comment oses-tu renoncer ?"
La préface distanciée, ça signifiait que vous étiez passé à l'ennemi...
I.K. Voilà ! J'étais passé dans l'autre monde. David Samoïlov m'a dit : "Tu es fou !" Las de la dispute, je lui ai dit : "Ecoute, j'irai moi-même à la maison d'édition. Je leur dirai d'écrire ce qu'ils veulent à mon propos. Mais il ne faut pas empêcher le livre de sortir !" Il m'a téléphoné plusieurs fois pour me demander si j'avais bien réfléchi. Il était plus sévère avec moi, étant donné qu'il m'aimait beaucoup. Enfin, il a accepté. Il en a souffert plus tard. Il a écrit dans ses souvenirs : "J'ai connu presque tous les écrivains albanais [...]. Enfin, j'ai connu Ismail Kadaré..." Avec cette note : "Ce chapitre n'a pas de développement." Il ne savait comment s'expliquer. D'avoir commencé en soutenant que les écrits d'Ismail Kadaré étaient infectés de modernisme occidental, ça lui avait coûté et il en avait un peu honte.
Samoïlov vous a préparé à affronter ce que vous allez vivre à votre retour en Albanie ?
I.K. Oui, absolument. J'étais étudiant, j'étais jeune, la situation n'était pas aussi terrible. Et je n'ai pas pensé une seule seconde à cela. J'étais très heureux de cette préface, très heureux de la publication du livre. Toutefois, rentré au pays, je n'ai pas eu tout de suite à souffrir. Grâce à la rupture entre l'URSS et l'Albanie.
En 1961, c'est Moscou qui a rompu avec Tirana, ou Tirana qui a rompu avec Moscou ?
I.K. La vérité, c'est que Tirana a rompu avec Moscou. Hoxha [premier secrétaire du Parti, NDLR] redoutait que Khrouchtchev vienne libéraliser l'Albanie.
Khrouchtchev préfigurait Gorbatchev ?
I.K. Absolument. Hoxha avait fait un bon calcul. Avant, il aurait été impossible à l'Albanie de se dresser contre l'Union soviétique. C'était la chose la plus incroyable, vraiment.
Etudiant à Moscou, vous avez bientôt un doute sur votre vocation d'écrivain ?
I.K. J'éprouvais une sorte de dégoût, pas pour des raisons idéologiques ou politiques, parce que j'avais déjà fait mon choix, mais pour des raisons de vanité. Les écrivains soviétiques, pour la plupart, ressemblaient aux dirigeants, aux secrétaires du parti. Ils portaient la casquette. Les filles ne les aimaient pas. Dans l'espace soviétique ou communiste, les dirigeants étaient les êtres les plus anti-érotiques au monde. Je ne tenais pas à leur être assimilé. A l'institut Gorki, au centre de Moscou, il était facile de se lier avec les filles russes. Je ne voulais pas leur déplaire. Un peu "antisoviétiques", particulièrement les Moscovites d'origine juive, elles goûtaient la compagnie des étudiants étrangers. Elles pouvaient parler plus librement. Plus modernes, un peu chics, plus audacieuses, elles rejetaient la propagande soviétique vulgaire.
Une fois à Tirana, vous allez accepter la condition d'écrivain ?
I.K. En Albanie, au début, j'avais une nostalgie terrible. A Moscou, tu es à l'étranger, tu es étudiant, tu es libre, tu ne connais personne et tu peux faire n'importe quoi. Moi, je m'étais senti complètement libre dans une capitale de huit millions d'habitants. Alors que dans la petite ville de Tirana où tout le monde espionne tout le monde, la situation était absolument différente. J'étais très mal. A Moscou, à vingt-deux ans, j'avais écrit un roman qui prenait l'exact contre-pied des leçons données à l'institut Gorki : La ville sans enseignes. Le réalisme socialiste enseignait-il la vertu des erreurs positives ? J'en livrais une image inversée : je n'accordais de prix qu'aux erreurs négatives. Devait-on célébrer la joie de vivre ? Au contraire, je saluais la tristesse énorme de la vie. Avec Le général de l'armée morte, le roman qui m'a fait connaître, j'allais marquer, sans être très audacieux, une "petite dissidence" en insistant sur la pluie, la tristesse, les choses pas gaies de la vie...
I.K. Je l'ai vu dans les années 1960, une poignée de secondes à l'occasion de la célébration de son anniversaire avec l'Union des écrivains. Il y avait trente ou quarante personnes. Puis un jour de 1970 ou 1971, je devais me rendre au service de documentation des archives d'Etat. Pour y consulter les procès-verbaux des procès de Moscou. La femme d'Enver Hoxha était la directrice de la documentation des archives. Elle m'a prié de venir chez eux. J'y suis allé avec ma femme. Nous avons pris un café. Pour la première et la dernière fois. C'était il y a quarante ans. En 1983 ou 1984, les autorités ont demandé à ceux qui l'avaient rencontré de faire son portrait. Un piège : tout le monde savait qu'il allait le lire. Comme tous, je l'ai fait, et le texte a été publié. Je n'ai pas cherché à le flatter, je l'ai décrit d'une façon presque naturelle.
Son portrait en quelques mots ?
I.K. Tout le monde disait qu'il était beau. En effet, c'était un grand et bel homme, élégant, un authentique acteur qui savait plaire. Lors de la rencontre, nous avons évoqué Gjirokastër, la ruelle des fous qui borde sa maison natale et la mienne, les vieilles dames, ceci et cela. Sur les deux heures et demie, sinon trois, qu'a duré cet entretien, j'ai dû parler deux à trois minutes. Il racontait très bien les choses. Il voulait me convaincre qu'il était un grand intellectuel...
...et qu'il maîtrisait tout ?
I.K. En effet et, détail secret que j'ignorais à l'époque, il voulait profiter de la publication de mes oeuvres en France pour m'emboîter le pas et y faire publier les siennes. Ce qui explique qu'il était très attentif avec moi. Le plus incroyable, c'est le cadeau qu'il a tenu à me faire : les oeuvres complètes de Balzac, en français, publiées par les éditions du Seuil. "Je vous les offre, Ismail Kadaré, m'a-t-il dit. Pas pour vous influencer ou pour vous inciter à écrire de la littérature très classique, réaliste, mais parce que je suis de la vieille école, de l'autre génération." Lui qui avait fait fusiller des gens pour moins que ça ! Quand on songe aux poètes accusés de faire de la littérature moderne. Et il me donne Balzac !
Qu'avez-vous appris de votre voyage en 1967 dans la Chine de Mao ?
I.K. C'était en pleine Révolution culturelle. J'ai notamment été accueilli à Shanghai par l'Union des écrivains chinois. Notre "échange d'idées" a atteint le sommet du ridicule. La littérature devait être au service du peuple, disaient-ils. J'avais prévu de parler d'une tragédie de Shakespeare, Othello. Consulté, le président des écrivains révolutionnaires m'a recalé : "Othello est une oeuvre décadente qui ne donne aucune leçon aux Chinois." Alors j'ai hasardé : "Que pensez-vous de Don Quichotte, de Cervantès ?" Il y a eu un flottement. Seuls les "monstres", les bourgeois connaissaient. Enfin, le comité des écrivains révolutionnaires a rendu son verdict : "Nous sommes contre Don Quichotte de Cervantès. C'est un chevalier qui ne saurait mobiliser la jeunesse chinoise, laquelle appartient à la révolution. Elle n'a que faire d'un chevalier errant."
Quand vous êtes rentré en Albanie, vous avez raconté ?
I.K. Non. Je n'ai rien écrit.
En France, Le général de l'armée morte paraît en 1970. Qui est votre premier traducteur ?
I.K. C'est Jusuf Vrioni. Il a commencé à me traduire par hasard. On dit parfois que l'Etat albanais organisait la traduction de mes oeuvres. C'est une calomnie idiote. Jusuf Vrioni, qui a connu la prison, a traduit mes premières oeuvres par pur enthousiasme. Il est mort en 2001. A présent, je suis traduit par Tedi Papavrami, un violoniste virtuose.
Quel est l'éditeur français ?
I.K. Albin Michel. J'en ai un bon souvenir parce que c'est mon premier éditeur, et un mauvais souvenir parce que, ensuite, ils ont refusé de me publier. Décision étrange. Je ne l'ai toujours pas comprise, même aujourd'hui. Ils ont refusé les deux manuscrits, l'un après l'autre, Les tambours de la pluie et Chronique de pierre, jugés, à ce qu'on m'a rapporté, médiocres.
Etonnant, d'autant que, quoique tardivement, le livre sera porté au cinéma...
I.K. Surtout, les droits avaient été vendus dans quinze pays d'Europe. Mais les circonstances de mon voyage à Paris sont plus insolites encore. A Tirana, le bruit avait couru que j'étais invité en France à la suite de cette première parution et que le gouvernement albanais m'interdisait de partir. Après un an de rumeur, j'ai été convoqué au Comité central : "Camarade Ismail Kadaré, vous êtes décidé à dire oui à l'invitation française ; la bourgeoisie a commencé de parler de votre livre..." Et je suis donc venu à Paris. Sur place, notre ambassadeur téléphone à mon éditeur. Pour l'informer : "M. Kadaré est là. Quand voulez-vous... ?" Or il s'est entendu répondre : "Mais non, mais pas du tout, nous ne l'avons pas invité." Chaque administration pensait qu'une autre m'avait déjà interdit de sortir ; c'était de l'autosuggestion totale. Tous croyaient que j'étais invité en France et que personne ne me laissait partir. Or je suis venu sans aucune invitation. Je ne l'ai jamais raconté. Incroyable : l'éditeur qui m'avait publié ne voulait pas me rencontrer.
Mais vous avez fini par lui rendre visite, à votre éditeur ?
I.K. Oui, avec beaucoup de difficultés. Une femme du département étranger d'Albin Michel, Béatrix Blavier, m'a reçu. Elle m'a dit : "Je ne comprends pas. Vous êtes refusé, je ne sais pas pourquoi." Le directeur littéraire à l'époque, c'était Robert Sabatier. Il ne m'a pas rencontré, mais il sait la vérité. C'est Francis Esménard qui m'a appris que mes deux manuscrits avaient été refusés par le comité de lecture. De façon unanime, les lecteurs les avaient jugés sans valeur. Je venais d'un pays qui était une vraie prison. J'étais en liberté conditionnelle. J'aimerais que Robert Sabatier puisse apporter une explication. Par hasard, j'ai vu un autre ambassadeur. Horrifié à l'idée du risque que je courais - Tirana pouvant me faire payer très cher le fait que j'étais venu à Paris sans avoir été invité -, il m'a fait rencontrer à un dîner Pierre Sipriot. Ce dernier, directeur littéraire chez Hachette, m'a demandé quel était mon prochain livre. "Aucun, lui ai-je répondu. Je suis refusé." Il s'est tourné vers l'ambassadeur, avec une expression du type : "Est-ce que ce type est cinglé ?" L'ambassadeur a confirmé : "Non, c'est exact. Ses deux manuscrits ont été refusés." Et Sipriot m'a demandé avec délicatesse : "Pouvez-vous me les donner à lire ?" Après le dîner, nous sommes allés à mon hôtel. Je lui ai remis les deux manuscrits. Quelques jours après, il a téléphoné à l'ambassadeur pour lui dire : "Ils sont excellents. J'achète les deux." C'est ainsi que je suis passé chez Hachette, puis chez Fayard, éditions du groupe Hachette. Mon interlocuteur a été Alex Grall, puis Claude Durand.
Dans le cas du Général de l'armée morte, vous attendiez-vous au succès ?
I.K. Oui, dans la mesure où il avait été déjà publié dans deux autres pays, en Bulgarie et en Yougoslavie. Il avait été bien accueilli, mais c'est le succès de la traduction en France qui a été déterminant.
Avez-vous été associé à l'adaptation pour le cinéma ?
I.K. Non. C'était trop dangereux.
C'est à cette époque que remonte votre amitié avec Michel Piccoli ?
I.K. Oui. En vérité, notre amitié remonte à 1981, alors que le film est sorti après, en 1983.
A l'origine, vous vous êtes inspiré d'un aumônier militaire...
I.K. Oui. J'en ai fait deux personnages : le général et le prêtre.
Dominent déjà les deux rituels fondateurs, selon vous, de la tragédie et de la littérature : le funèbre et le nuptial ?
I.K. Oui. Je l'ai fait de façon instinctive, poussé par le bon sens, par l'amour pour la littérature. Même dans la rupture avec l'Union soviétique, dont il est question dans L'hiver de la grande solitude, cette dimension tragique peut être mise en évidence. Quand j'ai vu le dossier, un dossier très politique, je me suis interrogé. Est-ce bon au point de vue artistique ? Ça m'a paru bon. Parce que dans ce huis clos au Kremlin, où se tramait la rupture avec Moscou, régnait bien cette atmosphère shakespearienne. On n'était pas dans l'idéologie, mais dans les passions humaines et, très exactement, dans le crime.
Votre nouveau roman, Le dîner de trop, met en scène un certain docteur Gurameto, objet de l'estime, de l'admiration et du soupçon. Il est régulièrement arrêté, interrogé, relâché, puis repris. Le mystère qui entoure la libération des otages, dont il a été l'artisan, il n'en finit pas de le payer. Qu'a-t-il concédé ou monnayé ? Ce docteur Gurameto n'est-il pas un frère jumeau d'Ismail Kadaré ?
I.K. Je n'y ai pas songé. Peut-être est-il, et peut-être suis-je, le double de beaucoup d'Albanais qui ont vécu les deux époques, avant et pendant le communisme. Ma situation était très para-doxale. J'étais un écrivain qui vivait dans un pays stalinien. Où j'étais "adoré". D'où ce paradoxe : ou le communisme n'était pas aussi cruel en Albanie qu'on l'a dit, ou je ne devais pas exister. Or ces deux vérités sont exclusives l'une de l'autre. Il n'y a plus qu'à savoir comment j'étais vu par les communistes albanais. En France a paru en 1993 L'automne de la peur (Fayard), un livre du fils de Mehmet Shehu, le Premier ministre albanais tué en décembre 1981 par Enver Hoxha - ou "suicidé". Bashkim Shehu raconte cet épisode. Il remonte à septembre 1981. "Mon père, qui venait de quitter Enver Hoxha, m'a dit aujourd'hui la chose suivante : "Ne va pas chez Ismail Kadaré. Pour nous, c'est un agent de l'Occident."" J'ai quitté l'Albanie en 1990. Je savais bien que j'étais considéré ainsi. C'est désormais établi de façon formelle. Il n'y avait pas pire soupçon que de passer pour un agent de l'Occident mais j'ai continué de vivre et de travailler. J'ai même écrit mes livres les plus courageux : Le palais des rêves, Le firman aveugle, Le concert...
Vous étiez surveillé et, parallèlement, vous aviez du prestige en Europe occidentale ?
I.K. C'était une double vie. Qu'est-ce que Gurameto a de commun avec ma situation ? C'est le meilleur chirurgien de l'Albanie. C'est une autorité, le pays avait absolument besoin de lui. En même temps, il est soupçonné.
Vous êtes-vous inspiré d'une personne réelle ?
I.K. Oui. C'était mon voisin. Il s'appelait Vassil Labovitit. Mais, à la différence de mon personnage, Gura- meto, il a eu une mort tranquille.
Le dîner de trop comporte une fois encore une touche de surnaturel. Est-ce propre au style d'Ismail Kadaré ?
I.K. Ça me vient de façon naturelle. Si on peut utiliser le terme ADN, disons que c'est d'abord et surtout l'ADN de la littérature. J'ai déjà dit publiquement que j'étais inspiré par l'Ecosse. Quand m'a été remis le Man Booker International Prize en 2005, je suis allé en Angleterre. J'ai tout de suite pensé : enfin, je vais voir Cawdor, le château de Macbeth, la première maison qui m'a inspiré pour la littérature. Je savais à quoi m'attendre. Je n'ai pas été déçu. C'est bien un édifice magnifique, magnifique dans ma vision. Shakespeare m'a marqué pour toute la vie, depuis l'enfance. J'ai été heureux de constater que ça n'avait pas changé.
Autre trait de votre art : vous préférez suggérer que décrire. En rapportant la rumeur, les on-dit, les chuchotements. Tenez-vous tant à ce brouillard ?
I.K. Oui, en effet. Qu'est-ce que la littérature ? Qu'est-ce que l'écrivain ? Un machiniste. Je peux varier les registres, passer de la terre au ciel. Par exemple, dans Froides fleurs d'avril, et j'en étais étonné moi-même, j'ai pu transporter l'action sur l'Olympe. Pour un écrivain, ce n'est pas un problème de fouiller la réalité profonde ou, à l'inverse, de la nier. La littérature est inépuisable par ses sources. L'écrivain fait des choix. De façon instinctive, je sens quand il faut changer de registre. Même la langue joue un rôle. Chaque explication est lacunaire. Chaque explication est une demi-vérité. Je suis obligé de simplifier pour expliquer. Non pas parce que le lecteur ou l'interlocuteur serait incapable de comprendre, mais parce que moi-même je ne puis pas expliquer ! C'est inexplicable jusqu'à la fin. Je ne sais plus qui a dit : "Nous n'aurions pas besoin de la littérature si, par le langage, nous pouvions expliquer." Mais nous avons besoin de la littérature parce que nous n'avons pas besoin d'être clairs jusqu'à la fin. Nous voulons rester dans le brouillard. Nous choisissons nous-mêmes le brouillard parce que c'est une richesse du monde. C'est une chose dans la vie quotidienne, dans la politique, de vouloir la transparence. Mais en littérature, c'en est une autre.
Parce que l'intime ne va pas sans brouillard...
I.K. Oui, on ne peut pas vivre sans cela.
De tous les clichés associés à l'Albanie, lequel vous exaspère le plus ?
I.K. La contrevérité la plus répandue : que l'Albanie serait un pays sans culture. A croire que son peuple serait étranger à l'Europe. Or c'est un peuple profondément européen. Je le connais. Il a des défauts. Les Albanais peuvent être vaniteux. Ils reprocheraient volontiers à leur pays de ne pas donner la gloire à tous, parce qu'ils en sont assoiffés.
Le code coutumier, dont vous dites qu'il est la véritable Constitution des Albanais, réunit 1 263 articles. Une règle domine : le respect absolu de l'hospitalité. On ne doit ni offenser ni tuer l'hôte et, réciproquement, l'hôte ne peut ni offenser ni tuer celui qui l'accueille.
I.K. C'est la loi numéro un. Etait répandue en Albanie l'idée que, deux fois l'an, Dieu peut s'inviter incognito dans n'importe quelle maison.
Des contrevérités dont vous avez pu être la cible, laquelle vous chagrine le plus ?
I.K. Que l'on ait jugé suspect que, sous la dictature, j'aie pu continuer d'écrire et de publier, quand j'aurais dû sombrer dans la folie. Et, pire encore : que je sois vivant dans un monde où j'aurais dû être mort.
Le meurtre de Lin Biao, que venait de recevoir Mao, ou la mort de Mehmet Shehu, le premier serviteur d'Enver Hoxha, illustrent la violation de l'hospitalité. Vous êtes sensible au tragique. Qui, d'après vous, dans la marche du monde, court au sacrifice ? Autrement dit, qui seraient les Agamemnon et les Iphigénie d'aujourd'hui ?
I.K. Je ne peux pas répondre. La littérature et la vie sont deux mondes différents, deux mondes en lutte et pas seulement ressemblants. On dit que la littérature est inspirée par la vie : je n'accepte pas cette idée-là. La littérature, c'est autre chose. C'est un monde parallèle, c'est une langue qui, elle-même, est en conflit avec la vie. On ne sait pas. La seule différence, c'est que la littérature ne pourra jamais étouffer la vie. Tandis que la vie, elle, il lui arrive parfois de tuer la littérature.
Ismail Kadare: Letërsia dhe jeta, dy botë në luftëNga Philippe Delaroch, “L’Express”Me “Darkën e gabuar” ju kapni numrin 40 të veprave të përkthyera në frëngjisht. Ngjarjet e këtij romani të ri shtjellohen në Gjirokastër, vendlindja juaj. Cili është,
Publikuar më back | 20.11.2009
Ismail Kadare: Letërsia dhe jeta, dy botë në luftëNga Philippe Delaroch, “L’Express”
Me “Darkën e gabuar” ju kapni numrin 40 të veprave të përkthyera në frëngjisht. Ngjarjet e këtij romani të ri shtjellohen në Gjirokastër, vendlindja juaj. Cili është, nën hijen e babait tuaj, faktori që ju ka drejtuar nga letërsia?
Në Gjirokastër, babai im kishte trashëguar një shtëpi shumë të madhe, me 10 apo 12 dhoma, me tri kate. Në tërësi një kontradiktë e madhe me gjendjen modeste ekonomike. Ne banonim gjashtë vetë në atë shtëpi me motrën time, vëllanë tim dhe gjyshen. Unë, herë numëroja dy dhoma më shumë, herë dy më pak gjatë rregullimeve. Kishte ambiente të pazëna. Disa ishin të dënuara. Asgjë nuk mund të më ngjallte më shumë frikën dhe imagjinatën sesa dhoma bosh. Imagjinoja fantazma, magji. Kur isha 13 vjeç, më ra në dorë “Makbethi”, isha i tërhequr nga fantazmat, por aspak nga letërsia.
“Makbethin” e Shekspirit e keni zbuluar te babai juaj?
Jo. Kishte shumë gjëra absurde dhe të panevojshme në Shqipëri. Por jo libra. Ndërsa tek gjyshja ime nga nëna kishte shumë libra të dy llojeve: libra perëndimorë, mes tyre edhe “Makbethi”, dhe libra orientalë.
A ju ka inkurajuar familja të lexoni?
Babai im kishte respekt për librat, por ai, as më ka nxitur, as më ka shkurajuar. Gjëja e vetme që ai më ka thënë njëherë ishte: “Mos përdor kurrë emrin tim!” Duke dashur të imitoj të madhin Nikolaevič
Tolstoi, dërgova poezinë time të parë tek gazeta e qytetit. E kisha nënshkruar Halit Kadare. Poezia ishte idiote. Gazeta u tall me të. “Në nënshkrimin Halit Kadare, ne kemi lexuar poezinë tënde. Një këshillë: Mësoni gjuhën para se të shkruani.”
Sa vjeç ishit?
Isha 11 vjeç. Artikulli u botua në 1947. Babai im nuk u ndje mirë. Në kafe njerëzit mendonin se ai ishte autori i vërtetë i poezisë. Ai më tha: “Bëj ç’të duash, por mos përdor kurrë emrin tim.” “Makbethi” nuk ka qenë gjëja e parë që kam lexuar. Në çdo rast ajo është vepra që më ka bërë më shumë përshtypje. Magjistari, ndrikulla, fantazma...
Cilët autorë zbuluat pas Shekspirit?
Romantikët gjermanë, mes të cilëve Gëten, që kishte diçka misterioze. “Ishullin e Thesarit” e Stevenson dhe romancierët shqiptarë që i ngjanin: sentimentalë, me aventura. Doja shumë një shkrimtar francez, Michel Zevaco, që ka shkruar “Urën e psherëtimave”. Lexoja me gëzim, duke kërkuar atmosferat misterioze, epike, pa bërë ndonjë përzgjedhje. Pastaj kjo u kombinua me letërsinë sovjetike që kishte nisur të përkthehej. Mbaj mend se kam lexuar “Nënën” e Gorkit, e përkthyer në shqip në kohën e Mbretërisë. Ishte në modë në këtë kohë. Më është dukur katastrofike.
Nuk e keni pasur të vështirë ta pëlqeni Gogolin?
Gogolin fatkeqësisht e kam filluar nga leximi i veprave të thjeshta si “Taras Boulba”.
Jo nga “Shpirtrat e vdekur”?
Jo. Unë dhe shokët e mi ishim 12-vjeçarë. Kam shkruar diçka diku. Ne kishin shije thuajse fizike. Por në këtë letërsi sovjetike nuk kishte mistere, as fantazma, asgjë. Për shembull nuk e kam dashur aspak “Ana Kareninën” e Tolstoit, sepse nuk kishte mister. Ja pse në përgjithësi fëmijët nuk e pëlqejnë letërsinë realiste.
Në vokacionin tuaj gratë në të zeza të Gjirokastrës kanë pasur një rol, ato që bënin kronikën e të përditshmes dhe të legjendave, me një gjuhë të përsosur...
Absolutisht! Gjirokastra kishte të gjitha mangësitë e një qyteti province me diçka të veçantë: një marrëzi e çuditshme, në përmasë donkishoteske. Plakat flisnin për gjithçka, që nga politika dhe strategjitë globale, thashethemet e qytetit, skandalet e vogla dhe mashtrimet... Ato ishin të interesuara për gjithçka ndodhte në botë. Greqia dhe Italia ishin në luftë. Të gjendur mes të dyjave, ne ishim të detyruar të interesoheshim për konfliktin. Musolini erdhi shumë herët në Shqipëri. Ne kishim parë ushtrinë italiane të ngrinte flamurin e saj. Dy javë më pas ishte radha e ushtrisë greke. Dy javë më vonë, rishfaqeshin italianët me muzikën e tyre, banketet e tyre. Dhe kishte shumë lëvizje në aeroportin ushtarak, i cili bombardohej rregullisht.
Në moshën 18-vjeçare ju nisët studimet për letërsi në Universitetin e Tiranës. A kishit ju një projekt për t’u bërë një shkrimtar?
Unë tashmë isha një shkrimtar. E kam botuar librin tim të parë, kur isha akoma nxënës, 17 vjeç: “Frymëzime djaloshare”. Ishte shtëpia botuese që e zgjodhi këtë titull.
Një fiksion?
Jo! Ishin poezi. Shkruaja po ashtu edhe prozë. Në fakt gjatë komunizmit e kanë tepruar me rolin “sublim” të poezisë. Të gjitha vendet socialiste rrekeshin të nënvizonin kontrastin me Perëndimin që nuk e donte poezinë.
Në Moskë ju studiuat në Institutin Gorki. Çfarë prisnit?
Kishte një lloj miti në kampin socialist që donte të thoshte se kjo ishte shkolla më e mirë dhe e vetmja për letërsinë në botë. Ajo gjendej në një vend shumë të mirë të Moskës, në qendër. Gjëja më interesante për mua është se atje studiohej letërsia “dekadente”. Mirëpo ëndrra ime ishte të kisha mundësi të njihja letërsinë perëndimore, dekadente. Ishte hera e parë që lexoja Kafkën, Xhojsin etj., etj.
Dekadente, kështu e cilësonit?
Flitej për modernizëm perëndimor. Hrushovi ishte në pushtet. Ishte një periudhë e quajtur liberale. Hrushovi u tregua progresist. Ai lejoi publikimin e letërsisë perëndimore, me kusht që botuesi të publikonte për çdo vepër një hyrje, ku kritikonte veprën, me qëllim që lexuesit të dinin që bëhej fjalë për një letërsi, me të cilën vendet socialiste nuk ishin plotësisht dakord. Por, meqenëse ajo ishte shumë e njohur në botë, duhej botuar. Direktiva bënte shumë zhurmë. Duke më konsideruar një poet të ndryshëm dhe interesant, shtëpia ime botuese dëshironte të më botonte. Një ditë, përkthyesi im, poeti David Samoilov, një mik, kujtimet e të cilit do të shfaqeshin më vonë te shtëpia Fayard, më thotë: “Shiko, kam lajme shumë të këqija. Shtëpia botuese do të të botojë me një kusht të vetëm: që unë të shkruaj një hyrje, ku të tregohej distancë. Dëgjo, kjo do të jetë një gjë shumë e keqe për ty, do të të ndjekë gjithë jetën, mos e bëj”. Isha shumë i zemëruar me të dhe i thashë: “Si guxon ti të heqësh dorë?”
Hyrje ku tregohej distancë, kjo do thotë se ju po përfshiheshit tek armiqtë...?
Po, kisha kaluar në botën tjetër. David Samoilov më tha: “Ti je i çmendur”. Që nga grindja unë i kam thënë: “Dëgjo, unë do të shkoj vetë në shtëpinë botuese. Do t’i them atyre të shkruajnë çfarë të duan për mua, por nuk duhet të pengojnë daljen e librit!” Ai më ka marrë disa herë në telefon, nëse kisha reflektuar. Ai ishte më i ashpër me mua, ngaqë më donte shumë. Më në fund ai pranoi. Ai ka vuajtur shumë më vonë për këtë. E ka shkruar në kujtimet e tij: “I kam njohur pothuajse të gjithë shkrimtarët shqiptarë. Në fund kam njohur Ismail Kadarenë...” Me këtë shënim: “Ky kapitull nuk ka zhvillim”. Nuk dinte si ta shpjegonte. Pasi kishte nisur, duke mbështetur idenë se shkrimet e Kadaresë ishin të infektuara nga modernizmi perëndimor, e kishte prerë dhe kishte turp për këtë gjë.
Samoilov ju ka përgatitur të përballeni me atë që ju do të jetonit, kur të ktheheshit në Shqipëri?
E vërteta është se Tirana u prish me Moskën. Hoxha, (Sekretari i Parë i partisë), trembej se Hrushovi do të sillte frymën liberale në Shqipëri.
Hrushovi i shëmbëllente Gorbaçovit...?
Absolutisht. Hoxha i kishte bërë mirë llogaritë. Më parë ai do ta kishte të pamundur të dilte kundër Bashkimit Sovjetik. Ishte gjëja më e pabesueshme për të.
Duke studiuar në Moskë, ju patët dyshim mbi vokacionin tuaj prej shkrimtari?
Provoja një lloj pështirosjeje, jo për shkak të arsyeve ideologjike apo politike, sepse unë kisha bërë zgjedhjen time tashmë, por për arsye krenarie. Shkrimtarët sovjetikë, pjesa më e madhe, i ngjanin udhëheqësve, sekretarëve të partive, ata mbanin kasketë. Vajzat nuk i donin. Në hapësirën sovjetike apo komuniste udhëheqësit ishin qeniet me antierotike të botës. Unë nuk mund të pranoja të asimilohesha nga kjo gjë. Në Institutin Gorki, në qendër të Moskës, ishte e lehtë të lidheshe me vajzat ruse. Unë nuk e doja përçmimin e atyre. Pak “antisovjetikë”, veçanërisht moskovitet e origjinës çifute, e pëlqenin shoqërinë me studentë të huaj. Ato flisnin më lirshëm. Më moderne, pak shik, më të guximshme. Ato e flaknin tej propagandën sovjetike vulgare.
Sapo u kthyet në Tiranë, ju do të pranonit gjendjen e shkrimtarit?
Në Shqipëri, në fillim unë kisha një nostalgji të tmerrshme. Në Moskë ti je i huaj, ti je student, ti je i lirë dhe fillon të bësh nuk ka rëndësi se çfarë. Unë jam ndjerë plotësisht i lirë në një kryeqytet me 8 milionë banorë. Ndërkohë që në qytetin e vogël të Tiranës, ku gjithkush spiunon tjetrin, gjendja ishte absolutisht ndryshe. Ndjehesha shumë keq. Në Moskë, në moshën 22-vjeçare kisha shkruar një roman, që shkonte saktësisht kundër mësimeve të marra në Institutin Gorki: “Qyteti pa reklama”.
A mësonte realizmi socialist virtytin e gabimeve pozitive? Unë jepja një imazh të përmbysur: Iu jepja çmim vetëm gabimeve negative. A duhej të kremtonim gëzimin e jetës? Në të kundërt, unë përshëndesja trishtimin e pafundmë të jetës. Me “Gjeneralin e ushtrisë së vdekur”, roman që më bëri të njohur, do të shënoja, pa qenë shumë i guximshëm, një “disidencë” të vogël, duke këmbëngulur mbi shiun, trishtimin, gjërat pa gëzim të jetës...
Në ç’rrethana e keni takuar Enver Hoxhën?
E kam takuar në vitet ‘60, pak sekonda, me rastin e kremtimit të përvjetorit të tij me Lidhjen e Shkrimtarëve. Kishte 30 apo 40 njerëz. Pastaj një ditë të 1970 apo 1971, duhej të shkoja tek Arkivat e Shtetit për t’u konsultuar me procesverbalet e mbledhjes së Moskës. Gruaja e Enver Hoxhës ishte drejtoresha e dokumentacionit të Arkivave. Ajo m’u lut të shkoja në shtëpinë e tyre. Shkova atje bashkë me gruan time. Pimë kafe, për të parën dhe të fundit herë. Ka 40 vjet. Në 1983 apo 1984 autoritetet iu kërkuan atyre që e kishin takuar të bënin portretin e tij. Një kurth: Gjithë bota e dinte që ai do ta lexonte. Si të gjithë, unë e bëra dhe teksti u botua. Nuk kërkova ta mikloj. E kam përshkruar pothuaj në mënyrë origjinale.
Portreti i tij me disa fjalë?
Të gjithë thanë që ishte i bukur. Në fakt ishte një burrë i madh dhe i bukur, elegant, një aktor autentik, që dinte të pëlqente. Gjatë takimit ne kujtuam Gjirokastrën, Sokakun e të Marrëve, që kufizon shtëpinë e tij të lindjes me timen, zonjat e vjetra etj. Në dy orë e gjysmë, në mos tri, që zgjati ky takim, unë fola dy apo tri minuta. Ai i tregonte shumë mirë gjërat. Donte të më bindte që ishte një intelektual i madh.....
Dhe që i sundonte të gjithë?
Në fakt, detaji i fshehtë që injorohej në atë kohë ishte se ai donte të përfitonte nga publikimi i veprave të mia në Francë për të mos më mbyllur aty dhe të publikonte të tijat. Kjo shpjegon atë pse ai ishte shumë i vëmendshëm me mua. Më e pabesueshmja është dhurata që ai më ka bërë: Veprën e plotë të Balzakut në frëngjisht, të botuar nga shtëpia botuese SEUIL. “Jua ofroj Ismail Kadare. Jo për t’ju influencuar apo për t’ju nxitur të shkruani për letërsinë klasike, realiste, por sepse unë jam i një shkolle tjetër, i një brezi tjetër”. Ai që i kishte çuar njerëzit në plumb për shumë më pak se kaq! Kur mendon për poetët e akuzuar se kanë bërë letërsi moderne. Dhe ai më dhuron Balzakun!
Çfarë keni mësuar nga udhëtimi juaj në 1967 në Kinën e Maos?
Ishte kulmi i Revolucionit Kulturor. U prita në mënyrë të veçantë në Shangai nga Lidhja e Shkrimtarëve kinezë. “Shkëmbimi” jonë i ideve kapi kulmin e të qenit qesharakë. “Letërsia duhet të jetë në shërbim të popullit”, - thonë ata. Kisha parashikuar të flisja për një tragjedi të Shekspirit, “Otellon”. I këshilluar, kryetari i shkrimtarëve revolucionarë më refuzoi: “Otello është një vepër dekadente, që nuk iu mëson asgjë kinezëve”. Atëherë unë thashë: “Ç’mendoni ju për Don Kishtoni e Servantesit?” Pati një hezitim. Vetëm “përbindëshat”, borgjezët e njohin. Në fund, Komiteti i shkrimtarëve revolucionarë dha një vendim: “Ne jemi kundër Don Kishotit të Servantesit. Është një kalorës që nuk mund të frymëzojë rininë kineze, e cila i përket revolucionit. Ajo nuk ka të bëjë fare me një kalorës të krisur”.
Kur u kthyet në Shqipëri, a treguat për këto?
Jo, nuk shkrova asgjë.
Në Francë, “Gjenerali i ushtrisë së vdekur” u botua më 1970. Cili është përkthyesi juaj i parë?
Është Jusuf Vrioni. Ai nisi të më përkthejë rastësisht. Është thënë kudo që shteti shqiptar organizonte përkthimin e veprave të mia. Kjo është një akuzë idiote. Jusuf Vrioni, që ka njohur burgun, ka përkthyer veprat e mia nga entuziazmi. Ai vdiq në vitin 2001. Aktualisht mua më përkthen Tedi Papavrami, një violinist virtuoz.
Cili është botuesi francez?
Albin Michel. Kam një kujtim të mirë, sepse është botuesi im i parë dhe një kujtim të keq, sepse befas ata refuzuan të më botojnë. Vendim i çuditshëm. Nuk e kam kuptuar asnjëherë. As sot. Ata refuzuan dy dorëshkrime njëri pas tjetrit, “Daullet e shiut” dhe “Kronikë në gur”, të gjykuara, me aq sa më thanë, si mediokre. E çuditshme, ndërkohë që, ndonëse me vonesë, libri do të bëhej film... Sidomos, të drejtat ishin shitur në 15 vende të Evropës. Por rrethanat e udhëtimit tim në Paris janë edhe më të çuditshme akoma. Në Tiranë, zhurma kishte plasur se unë isha ftuar në Francë me rastin e këtij botimi të parë dhe që qeveria shqiptare më kishte ndaluar të shkoja. Pas një viti thashethemesh unë u thirra në Komitetin Qendror: “Zoti Ismail Kadare, ju jeni i vendosur t’i thoni po ftesës franceze, borgjezia ka nisur të flasë për librin tënd....”. Dhe unë erdha në Paris. Aty, ambasadori jonë i telefonoi botuesin tim për ta informuar: “Zoti Kadare është këtu. Kur dëshironi ju...?” Por ai u dëgjua të përgjigjej: “Jo, jo, aspak, ne nuk e kemi ftuar”. Çdo administratë mendonte se një tjetër më kishte ndaluar tashmë të dilja, ishte autosugjestion i plotë. Të gjithë besonin se isha këtu a në Francë dhe që askush nuk më linte të dilja. Por unë erdha pas një ftese. Nuk e kam treguar asnjëherë. E pabesueshme: Botuesi që kishte publikuar veprën time nuk donte të më takonte.
Por ju arritët t’i bënit vizitë botuesit tuaj?
Po, me shumë vështirësi. Një grua e Departamentit të Jashtëm të Albin Mishel, Beatrice Blavier, më priti. Ajo më tha: “Nuk e kuptoj, ju kanë refuzuar. Unë nuk e di përse”. Drejtori letrar në atë kohë ishte Robert Sabatier. Ai nuk më takoi. Por ai tha të vërtetën. Franciz Esmenard ishte ai që më tregoi se dy dorëshkrimet e mia ishin refuzuar nga Komiteti letrar. Në mënyrë unanime, anëtarët e Komitetit i kishin gjykuar të pavlera. Unë vija nga një vend që ishte një burg i vërtetë. Isha në liri me kusht. Doja që Robert Sabatier të më jepte një shpjegim. Rastësisht unë pashë një ambasador tjetër. I tmerruar nga ideja e rrezikut që më kanosej, Tirana mund të më bënte ta paguaja shumë shtrenjtë faktin që kisha ardhur në Francë i paftuar, ai më mundësoi të takoja në një darkë Piere Sipriot. Ky i fundit, drejtor letrar tek Hachette, më pyeti se cili ishte libri im i ardhshëm. Asnjëri, iu përgjigja. Mua më kanë refuzuar. Ai u kthye nga ambasadori me një shprehje të tipit: “A është ky tip i goditur”. Ambasadori konfirmoi: “Jo, dy dorëshkrimet e tij janë refuzuar”. Sipriot më pyeti me delikatesë: “A mund të m’i jepni t’i lexoj”. Pas darkës ne shkuam në hotelin tim. Unë i dhashë dorëshkrimet e mia. Disa ditë më parë ai telefonoi ambasadorin, duke i thënë: “Ato janë të mrekullueshme, do t’i blej të dyja”. Kështu unë kalova tek botimet e grupit Hachette, pastaj te Fayard. Ndërmjetës ka qenë Alex Grall, pastaj Claude Durant.
Në rastin e “Gjeneralit të ushtrisë së vdekur” ju prisnit sukses?
Po, në kuptimin që ai tashmë ishte botuar në dy vende të tjera, në Bullgari dhe Jugosllavi. Ishte pritur mirë, por është suksesi i përkthimit në Francë që ka qenë përcaktues.
A jeni i përfshirë në adoptimin për kinema?
Jo, është shumë e rrezikshme.
Është kjo koha kur ju forcuat miqësinë tuaj me Michele Piccoli?
Po. Në të vërtetë miqësia jonë nis në 1981, kur filmi doli. Pastaj në 1983.
Në origjinë ju jeni i frymëzuar nga një murg, një ushtarak..
Po, kam bërë dy personazhe, gjeneralin dhe priftin.
Dominojnë tashmë dy rituale thelbësore të tragjedisë dhe të letërsisë, sipas jush: Funebrja dhe martesorja?
Po, unë e kam bërë në mënyrë instiktive, i shtyrë nga sensi i mirë, nga dashuria për letërsinë. Madje, në thyerjen e Bashkimit Sovjetik, që ishte çështje në “Dimrin e vetmisë së madhe”, ky dimension tragjik ndoshta është vënë në dukje. Kur kam parë dosjen, një dosje shumë politike, kam pyetur veten: “A është kjo e bukur në pikëpamje artistike?”. Më është dukur e bukur, më është dukur e mirë. Sepse pas 12 minutave në Kremlin, ku ngjizej thyerja me Moskën, mbretëronte pikërisht kjo atmosferë shekspiriane. Nuk ishte në ideologji, por në pasionet njerëzore, dhe saktësisht tek krimi.
Romani juaj i ri, “Darka e gabuar”, vë në skenë njëfarë doktor Gurameto, objekt vlerësimi, admirimi dhe dyshimi. Ai arrestohet rregullisht, pyetet, lirohet, pastaj ri-arrestohet. Misteri që rrethon lirimin e pengjeve, artizan i të cilit ka qenë ai, nuk përfundon pa e paguar. Çfarë i kanë dhënë apo këmbyer? A mos doktor Gurameto është një vëlla binjak i Kadaresë?
Nuk e kam menduar. Ndoshta është, ndoshta jam unë. Dyshimi i shumë shqiptarëve që kanë jetuar në dy epoka, para dhe pas komunizmit. Gjendja ime ishte shumë paradoksale. Unë isha një shkrimtar që jetoja në një vend stalinist, ku isha i “adhuruar”, nga ku kemi paradoksin, ose komunizmi nuk ishte kaq mizor në Shqipëri, sa ç’thuhej, ose unë nuk duhej të ekzistoja. Këto dy të vërteta janë përjashtuese ndaj njëra-tjetrës. Nuk ka asgjë për të ditur se si unë jam parë nga komunistët shqiptarë. Në Francë është botuar në 1993 “Vjeshta e ankthit”, një libër i të birit të Mehmet Sheut, kryeministri shqiptar i vrarë në 1981 nga Enver Hoxha apo i “vetëvrarë”. Bashkim Shehu e tregon këtë episod. Ai shkon në shtator 1981. “Babai im, që sapo ishte ndarë me Enver Hoxhën, më tha sot: “Mos shko tek Ismail Kadare. Për ne është një agjent i Perëndimit”. Unë u largova nga Shqipëria në 1990. Unë e dija shumë mirë që isha konsideruar kështu. Që prej asaj kohe kjo gjë tashmë është e qartë dhe formalisht. Nuk kishte dyshim më të keq se sa të cilësoheshe agjent i Perëndimit, por unë kam vazhduar të punoj dhe jetoj. Unë kam shkruar madje librat e mi më me kurajë: “Pallati i ëndrrave”, “Qorrfermani”, “Koncerti....”
Ju ishit i mbikëqyrur dhe paralelisht ju kishit prestigj në Evropën Perëndimore?
Ishte një jetë e dyfishtë. Çfarë ka Gurameto të përbashkët me gjendjen time? Është kirurgu më i mirë i Shqipërisë. Është një autoritet. Vendi kishte shumë nevojë për të. Në të njëjtën kohë ai ishte i dyshuar.
A jeni inspiruar ju nga një person real?
Po, ishte fqinji im. Ai quhej Vasil Laboviti. Por në ndryshim nga personazhi im Gurameto, ai pati një vdekje të qetë.
“Darka e gabuar” ka njëherazi edhe një prekje mbinatyrore. A është kjo bash pjesë e stilit të Kadaresë?
Më ka ndodhur në mënyrë të natyrshme. Nëse do të përdornim termin ADN, le të themi që është ADN e letërsisë. E kam thënë tashmë publikisht që isha i frymëzuar nga Skocia. Kur m’u dha çmimi Man Booker Internacional në 2005, shkova në Angli. Përnjëherë e mendova: Më në fund do shkoj të shoh Cawdor, kështjellën e Makbethit, shtëpinë e parë që më ka frymëzuar për letërsinë. E dija çfarë më priste. Nuk u zhgënjeva. Është një ndërtesë e mrekullueshme në vizionin tim. Shekspiri më ka lënë shenjë për gjithë jetën, që prej fëmijërisë. Isha i lumtur të konstatoja se kjo nuk kishte ndryshuar.
Në gjurmët e artit tuaj: Ju do të parapëlqenit të sugjeronit se sa të përshkruanit, duke pasqyruar thashetheme, të quajturat mërmërima. A mbaheni ju shumë në këtë mjegull?
Po në fakt. Çfarë është letërsia, ç’është shkrimtari? Unë mund të ndryshoj regjistrat, të kaloj nga toka në qiell. Për shembull, në “Lulet e ftohta të marsit”, dhe unë jam befasuar vetë, kam mundur ta çoj veprimin mbi Olimp. Për një shkrimtar ky nuk është një problem që ta shohë realitetin me thellë apo në të kundërt, ta mohojë. Letërsia është e pashtershme në burimet e saj. Shkrimtari bën zgjedhjet. Në mënyrë instiktive e ndjej kur duhet të ndryshojë regjistri. Edhe gjuha luan një rol. Çdo shpjegim është i papërsosur. Çdo shpjegim është një gjysmë e vërtetë. Jam i detyruar të thjeshtoj për të shpjeguar. Jo sepse lexuesi apo bashkëbiseduesi është i paaftë të kuptojë, por sepse unë vetë nuk mund të shpjegoj! Është e pashpjegueshme deri në fund. Nuk e di më kush ka thënë: “Ne nuk do të kemi më nevojë për letërsinë, nëse me anë të gjuhës ne do të mund të shpjegohemi”. Por ne kemi nevojë për letërsinë, sepse ne nuk kemi nevojë të jemi të qartë deri në fund. Ne duam të rrimë në mjegull. E zgjedhim ne vetë mjegullën, sepse ajo është një pasuri e botës. Është një gjë në jetën e përditshme, në politikë, të duash transparencën. Por në letërsi është një gjë tjetër.
Sepse intimja nuk shkon pa mjegullën....
Po, ne nuk mund të jetojmë pa të.
Nga të gjitha klishetë bashkangjitur Shqipërisë, cila ju dëshpëron më shumë?
Kontroversiteti më i përhapur: “Që Shqipëria është një vend pa kulturë”. Të besosh se populli i saj është i huaj për Evropën apo është një popull thellësisht evropian. Unë e njoh. Ka mangësi. Shqiptarët mund të jenë vanitozë. Ata e qortojnë vullnetarisht vendin e tyre se nuk iu ka dhënë lavdinë në gjithçka, sepse ata janë të etur për këtë gjë.
Kodi zakonor, për të cilin thoni se është Kushtetuta e vërtetë e shqiptarëve, përmban 1263 nene. Një rregull sundon: “Respekt absolut për mikpritjen. Nuk duhet as ta fyesh, as ta vrasësh të zotin e shtëpisë dhe ndërsjelltas ai nuk mundet as ta ofendojë dhe as ta vrasë atë që pret..”
Ky është ligji numër një. Ishte përhapur ideja në Shqipëri se dy herë në vit, Zoti mund të jetë i ftuar, nuk ka rëndësi se në cilën shtëpi.
Nga kontroversat, prej të cilave ju mund të keni qenë objektiv, cila prej tyre ju trishton më shumë?
Që jam gjykuar i dyshimtë, që në diktaturë të kem mundur të vazhdoj të shkruaj dhe publikoj, kur kisha dashur të bija në çmenduri. Dhe më keq akoma: “që të jem i gjallë në një botë ku do të duhet të isha i vdekur.
Vdekja e Lin Biaos, që do të zinte vendin e Maos apo vdekja e Mehmet Shehut, shërbëtori i parë i Hoxhës, ilustrojnë dhunën e mikpritjes. Ju jeni i ndjeshëm ndaj tragjikes. Cili, sipas jush, në të ecurën e botës vrapon për te sakrifica? E thënë ndryshe, cilët do të jenë Agamemonët dhe Ifigjenitë e sotëm?
Nuk mund të përgjigjem. Letërsia dhe jeta janë dy botë të ndryshme, dy botë në luftë dhe jo vetëm të ngjashme. Thuhet se letërsia frymëzohet nga jeta: unë nuk e pranoj këtë ide. Letërsia është një gjë tjetër. Është një botë paralele, është një gjuhë që, ajo vetë, është në konflikt me jetën. Nuk dihet. Ndryshimi i vetëm është që letërsia nuk do të mundet kurrë t’i zërë frymën jetës. Ndërsa ajo, jeta, arrin kudo ta vrasë letërsinë.
Par Philippe Delaroche (Lire), publié le 18/11/2009 à 16:53 - mis à jour le 19/11/2009 à 15:30
http://www.lexpress.fr/culture/livre/litterature-etrangere/ismail-kadare-la-litterature-et-la-vie-sont-deux-mondes-en-lutte_829059.html?p=5
Parisien depuis 1990, Ismail Kadaré reçoit dans son appartement du Quartier latin. A soixante-treize ans, sa gravité en impose. Sans un verre de Jack Daniel's, le visiteur peinerait à surmonter sa timidité. L'écrivain albanais a de bonnes raisons d'être sur ses gardes. Réflexe d'un fils des Balkans, la péninsule où ont si souvent soufflé les vents mauvais de l'Histoire. Réflexe d'un homme qui, malgré ses satires du totalitarisme, doit aujourd'hui encore dissiper les soupçons de compromission. Avoir justifié l'estime, et souffrir la calomnie parce que des esprits malveillants ont intérêt à entretenir le doute, tel est le sort du docteur Gurameto, le personnage du Dîner de trop, son nouveau roman. Un jeu de miroirs, entre 1943 et 1953, où il est tentant de deviner un écho des paradoxes qui émaillent la réelle existence d'Ismail Kadaré. Troublante coïncidence : le 14 octobre, jour de cet entretien, marque le 70e anniversaire de la mort violente du père Shtjefën Gjeçov. Dans son analyse d'Eschyle et du tragique, Kadaré fait volontiers grand cas de son code coutumier albanais, paru en 1933...
Avec Le dîner de trop, vous passez le cap des quarante ouvrages traduits en français. L'action de ce nouveau roman se déroule à Gjirokastër, votre berceau familial. Qu'est-ce qui, dans l'ombre de votre père, facteur, vous a prédisposé à l'écriture ?
Bio-bibliographie
Né le 28 janvier 1936 à Gjirokastër (Albanie), Ismail Kadaré étudie à Moscou. Rentré en Albanie, il devient journaliste et fait ses armes de romancier. Bien accueilli en Albanie, Le général de l'armée morte, dont la traduction française sort en 1970, lui vaut la célébrité. Parmi une quarantaine de titres (Oeuvres complètes, Fayard, ou Le Livre de poche), lire en priorité : L'hiver de la grande solitude, Le palais des rêves, Le concert ou, vrai bijou, son Eschyle.
Ismail Kadaré. A Gjirokastër, mon père avait hérité d'une immense maison, de dix à douze pièces, étagées sur trois niveaux, en totale contradiction avec sa modeste situation économique. Nous étions six à l'habiter, avec ma soeur, mon frère et ma grand-mère. Selon les réparations, je découvrais tantôt deux chambres de plus, tantôt deux chambres de moins. Il y avait des pièces inoccupées. Certaines étaient condamnées. Rien ne pouvait mieux exciter la peur et l'imagination que ces chambres vides. Je sentais les ambiances. J'imaginais les sortilèges, les fantômes. Quand, à l'âge de treize ans, je suis tombé sur Macbeth, j'étais attiré par les fantômes, mais pas du tout par la littérature.
Le Macbeth de Shakespeare, c'est chez votre père que vous l'avez déniché ?
I.K. Non, il y avait plein de choses absurdes et inutiles à la maison, mais pas de livres. Tandis que, chez ma grand-mère maternelle, il y avait beaucoup de livres, et de deux sortes : les livres occidentaux, dont le Macbeth, et les livres orientaux.
Est-ce que la famille vous a encouragé à lire ?
I.K. Mon père avait du respect pour les livres, mais il ne m'a ni incité ni découragé. La seule chose qu'il m'a dite une fois, c'était : "Ne mets jamais mon nom !" Ayant voulu imiter le grand Nikolaïevitch Tolstoï, j'avais envoyé mon premier poème au journal local. Je l'avais signé "Alit Kadaré". Mon poème était idiot. Le journal s'en est moqué. Sur le thème : "Alit Kadaré, nous avons lu votre poème. Un conseil : apprenez la langue, avant d'écrire."
Quel âge aviez-vous ?
I.K. J'avais onze ans. L'article a paru en 1947. Mon père s'est emporté. Au café, les gens pensaient qu'il était vraiment l'auteur du poème. Il m'a dit : "Tu fais ce que tu veux, mais tu n'utilises pas mon nom." Macbeth n'a peut-être pas été ma première lecture. En tout cas, c'est l'oeuvre qui m'a le plus impressionné. Le magicien, les sorcières, les fantômes...
Quels auteurs découvrez-vous après Shakespeare ?
I.K. Les romantiques allemands, dont Goethe, qui avaient quelque chose de mystérieux, L'île au trésor de Stevenson et les romanciers albanais qui leur ressemblaient : sentimentaux, avec de l'aventure. J'aimais beaucoup un écrivain français, Michel Zévaco, l'auteur du Pont des Soupirs. Je lisais au petit bonheur, recherchant les atmosphères mystérieuses, épiques et sombres, sans faire de sélection. Puis cela s'est combiné avec la littérature soviétique qui commençait à être traduite... Je me souviens d'avoir lu La mère de Gorki, traduite en albanais sous la monarchie. C'était à la mode à cette époque. Ça m'a paru catastrophique
Vous n'aurez pas de mal à lui préférer Gogol ?
I.K. De Gogol, j'ai commencé malheureusement par lire des oeuvres simples, comme Tarass Boulba...
Pas Les âmes mortes ?
I.K. Non. Moi et mes camarades, nous avions douze ans. J'ai écrit ça quelque part. Nous avions des goûts presque physiques. Or, dans cette littérature soviétique, il n'y avait pas de mystère, pas de fantômes, rien. Par exemple, je n'ai pas du tout aimé Anna Karénine de Tolstoï, parce qu'il n'y a pas de mystère. Voilà pourquoi, en général, les enfants n'aiment pas la littérature réaliste.
Dans votre vocation, les femmes en noir de Gjirokastër ont eu un rôle, elles qui chroniquaient l'actualité du jour et les légendes dans une langue impeccable...
I.K. Absolument ! Gjirokastër avait tous les défauts d'une ville de province, avec quelque chose d'unique : une folie étrange, une dimension donquichottesque. Les vieilles femmes parlaient de tout, de la politique et de la stratégie globale, des cancans de la ville, des petits scandales et des mensonges... Elles s'intéressaient à ce qu'il se passait dans le monde. La Grèce et l'Italie étaient en guerre. Situés entre les deux, nous étions bien obligés de nous intéresser au conflit. Mussolini était venu plusieurs fois en Albanie. Nous avons vu l'armée italienne brandir son drapeau. Deux semaines après, c'était au tour de l'armée grecque. Deux semaines plus tard, réapparaissaient les Italiens, avec leur musique, leurs banquets. Et puis il y avait beaucoup d'activité sur l'aéroport militaire, régulièrement bombardé.
A dix-huit ans, vous commencez vos études de lettres à l'université de Tirana. Avez-vous déjà le projet de devenir écrivain ?
I.K. J'étais déjà écrivain. J'ai publié mon premier livre quand j'étais encore élève, à dix-sept ans : Inspirations juvéniles. C'était la maison d'édi- tion qui avait choisi ce titre.
Une fiction ?
I.K. Non, c'étaient des poèmes. J'écrivais également de la prose. De fait, pendant le communisme, on a exagéré le rôle "sublime" de la poésie. Tous les pays socialistes tenaient à souligner le contraste avec l'Occident qui n'aimait pas la poésie.
A Moscou, vous étudiez à l'institut Gorki. Qu'en attendiez-vous ?
I.K. Il y avait une sorte de mythe dans le camp socialiste qui voulait que ce fût la seule et la meilleure école littéraire au monde. Elle était très bien située à Moscou, en plein centre. Le plus intéressant pour moi, c'est qu'on y étudiait la "littérature décadente". Or mon rêve était d'avoir accès à la littérature occidentale décadente. C'était la première fois que je lisais Kafka, Joyce, etc.
Décadente, c'est ainsi qu'on la qualifiait ?
I.K. On parlait du modernisme occidental. Khrouchtchev était au pouvoir. C'était une période dite libérale. Khrouchtchev s'est montré progressiste. Il a laissé publier la littérature occidentale, à condition que l'éditeur fasse précéder chaque oeuvre d'une préface la décriant ou mettant en garde. Afin que les lecteurs sachent que c'est une littérature avec laquelle les pays socialistes n'étaient pas tout à fait d'accord. Mais, puisqu'elle était très connue dans le monde, il fallait la publier. La directive faisait beaucoup de bruit. Me considérant comme un poète différent et intéressant, ma maison d'édition voulait me publier. Un jour, mon traducteur, le poète David Samoïlov, un ami, dont les Mémoires paraîtront plus tard chez Fayard, m'appelle : "Viens, j'ai de très mauvaises nouvelles. La maison d'édition va te publier à une seule condition : que j'écrive une préface distanciée. Ecoute-moi, ça sera très mauvais pour toi, ça va te poursuivre toute ta vie. Ne fais pas ça." J'étais très en colère contre lui, lui disant : "Comment oses-tu renoncer ?"
La préface distanciée, ça signifiait que vous étiez passé à l'ennemi...
I.K. Voilà ! J'étais passé dans l'autre monde. David Samoïlov m'a dit : "Tu es fou !" Las de la dispute, je lui ai dit : "Ecoute, j'irai moi-même à la maison d'édition. Je leur dirai d'écrire ce qu'ils veulent à mon propos. Mais il ne faut pas empêcher le livre de sortir !" Il m'a téléphoné plusieurs fois pour me demander si j'avais bien réfléchi. Il était plus sévère avec moi, étant donné qu'il m'aimait beaucoup. Enfin, il a accepté. Il en a souffert plus tard. Il a écrit dans ses souvenirs : "J'ai connu presque tous les écrivains albanais [...]. Enfin, j'ai connu Ismail Kadaré..." Avec cette note : "Ce chapitre n'a pas de développement." Il ne savait comment s'expliquer. D'avoir commencé en soutenant que les écrits d'Ismail Kadaré étaient infectés de modernisme occidental, ça lui avait coûté et il en avait un peu honte.
Samoïlov vous a préparé à affronter ce que vous allez vivre à votre retour en Albanie ?
I.K. Oui, absolument. J'étais étudiant, j'étais jeune, la situation n'était pas aussi terrible. Et je n'ai pas pensé une seule seconde à cela. J'étais très heureux de cette préface, très heureux de la publication du livre. Toutefois, rentré au pays, je n'ai pas eu tout de suite à souffrir. Grâce à la rupture entre l'URSS et l'Albanie.
En 1961, c'est Moscou qui a rompu avec Tirana, ou Tirana qui a rompu avec Moscou ?
I.K. La vérité, c'est que Tirana a rompu avec Moscou. Hoxha [premier secrétaire du Parti, NDLR] redoutait que Khrouchtchev vienne libéraliser l'Albanie.
Khrouchtchev préfigurait Gorbatchev ?
I.K. Absolument. Hoxha avait fait un bon calcul. Avant, il aurait été impossible à l'Albanie de se dresser contre l'Union soviétique. C'était la chose la plus incroyable, vraiment.
Etudiant à Moscou, vous avez bientôt un doute sur votre vocation d'écrivain ?
I.K. J'éprouvais une sorte de dégoût, pas pour des raisons idéologiques ou politiques, parce que j'avais déjà fait mon choix, mais pour des raisons de vanité. Les écrivains soviétiques, pour la plupart, ressemblaient aux dirigeants, aux secrétaires du parti. Ils portaient la casquette. Les filles ne les aimaient pas. Dans l'espace soviétique ou communiste, les dirigeants étaient les êtres les plus anti-érotiques au monde. Je ne tenais pas à leur être assimilé. A l'institut Gorki, au centre de Moscou, il était facile de se lier avec les filles russes. Je ne voulais pas leur déplaire. Un peu "antisoviétiques", particulièrement les Moscovites d'origine juive, elles goûtaient la compagnie des étudiants étrangers. Elles pouvaient parler plus librement. Plus modernes, un peu chics, plus audacieuses, elles rejetaient la propagande soviétique vulgaire.
Une fois à Tirana, vous allez accepter la condition d'écrivain ?
I.K. En Albanie, au début, j'avais une nostalgie terrible. A Moscou, tu es à l'étranger, tu es étudiant, tu es libre, tu ne connais personne et tu peux faire n'importe quoi. Moi, je m'étais senti complètement libre dans une capitale de huit millions d'habitants. Alors que dans la petite ville de Tirana où tout le monde espionne tout le monde, la situation était absolument différente. J'étais très mal. A Moscou, à vingt-deux ans, j'avais écrit un roman qui prenait l'exact contre-pied des leçons données à l'institut Gorki : La ville sans enseignes. Le réalisme socialiste enseignait-il la vertu des erreurs positives ? J'en livrais une image inversée : je n'accordais de prix qu'aux erreurs négatives. Devait-on célébrer la joie de vivre ? Au contraire, je saluais la tristesse énorme de la vie. Avec Le général de l'armée morte, le roman qui m'a fait connaître, j'allais marquer, sans être très audacieux, une "petite dissidence" en insistant sur la pluie, la tristesse, les choses pas gaies de la vie...
I.K. Je l'ai vu dans les années 1960, une poignée de secondes à l'occasion de la célébration de son anniversaire avec l'Union des écrivains. Il y avait trente ou quarante personnes. Puis un jour de 1970 ou 1971, je devais me rendre au service de documentation des archives d'Etat. Pour y consulter les procès-verbaux des procès de Moscou. La femme d'Enver Hoxha était la directrice de la documentation des archives. Elle m'a prié de venir chez eux. J'y suis allé avec ma femme. Nous avons pris un café. Pour la première et la dernière fois. C'était il y a quarante ans. En 1983 ou 1984, les autorités ont demandé à ceux qui l'avaient rencontré de faire son portrait. Un piège : tout le monde savait qu'il allait le lire. Comme tous, je l'ai fait, et le texte a été publié. Je n'ai pas cherché à le flatter, je l'ai décrit d'une façon presque naturelle.
Son portrait en quelques mots ?
I.K. Tout le monde disait qu'il était beau. En effet, c'était un grand et bel homme, élégant, un authentique acteur qui savait plaire. Lors de la rencontre, nous avons évoqué Gjirokastër, la ruelle des fous qui borde sa maison natale et la mienne, les vieilles dames, ceci et cela. Sur les deux heures et demie, sinon trois, qu'a duré cet entretien, j'ai dû parler deux à trois minutes. Il racontait très bien les choses. Il voulait me convaincre qu'il était un grand intellectuel...
...et qu'il maîtrisait tout ?
I.K. En effet et, détail secret que j'ignorais à l'époque, il voulait profiter de la publication de mes oeuvres en France pour m'emboîter le pas et y faire publier les siennes. Ce qui explique qu'il était très attentif avec moi. Le plus incroyable, c'est le cadeau qu'il a tenu à me faire : les oeuvres complètes de Balzac, en français, publiées par les éditions du Seuil. "Je vous les offre, Ismail Kadaré, m'a-t-il dit. Pas pour vous influencer ou pour vous inciter à écrire de la littérature très classique, réaliste, mais parce que je suis de la vieille école, de l'autre génération." Lui qui avait fait fusiller des gens pour moins que ça ! Quand on songe aux poètes accusés de faire de la littérature moderne. Et il me donne Balzac !
Qu'avez-vous appris de votre voyage en 1967 dans la Chine de Mao ?
I.K. C'était en pleine Révolution culturelle. J'ai notamment été accueilli à Shanghai par l'Union des écrivains chinois. Notre "échange d'idées" a atteint le sommet du ridicule. La littérature devait être au service du peuple, disaient-ils. J'avais prévu de parler d'une tragédie de Shakespeare, Othello. Consulté, le président des écrivains révolutionnaires m'a recalé : "Othello est une oeuvre décadente qui ne donne aucune leçon aux Chinois." Alors j'ai hasardé : "Que pensez-vous de Don Quichotte, de Cervantès ?" Il y a eu un flottement. Seuls les "monstres", les bourgeois connaissaient. Enfin, le comité des écrivains révolutionnaires a rendu son verdict : "Nous sommes contre Don Quichotte de Cervantès. C'est un chevalier qui ne saurait mobiliser la jeunesse chinoise, laquelle appartient à la révolution. Elle n'a que faire d'un chevalier errant."
Quand vous êtes rentré en Albanie, vous avez raconté ?
I.K. Non. Je n'ai rien écrit.
En France, Le général de l'armée morte paraît en 1970. Qui est votre premier traducteur ?
I.K. C'est Jusuf Vrioni. Il a commencé à me traduire par hasard. On dit parfois que l'Etat albanais organisait la traduction de mes oeuvres. C'est une calomnie idiote. Jusuf Vrioni, qui a connu la prison, a traduit mes premières oeuvres par pur enthousiasme. Il est mort en 2001. A présent, je suis traduit par Tedi Papavrami, un violoniste virtuose.
Quel est l'éditeur français ?
I.K. Albin Michel. J'en ai un bon souvenir parce que c'est mon premier éditeur, et un mauvais souvenir parce que, ensuite, ils ont refusé de me publier. Décision étrange. Je ne l'ai toujours pas comprise, même aujourd'hui. Ils ont refusé les deux manuscrits, l'un après l'autre, Les tambours de la pluie et Chronique de pierre, jugés, à ce qu'on m'a rapporté, médiocres.
Etonnant, d'autant que, quoique tardivement, le livre sera porté au cinéma...
I.K. Surtout, les droits avaient été vendus dans quinze pays d'Europe. Mais les circonstances de mon voyage à Paris sont plus insolites encore. A Tirana, le bruit avait couru que j'étais invité en France à la suite de cette première parution et que le gouvernement albanais m'interdisait de partir. Après un an de rumeur, j'ai été convoqué au Comité central : "Camarade Ismail Kadaré, vous êtes décidé à dire oui à l'invitation française ; la bourgeoisie a commencé de parler de votre livre..." Et je suis donc venu à Paris. Sur place, notre ambassadeur téléphone à mon éditeur. Pour l'informer : "M. Kadaré est là. Quand voulez-vous... ?" Or il s'est entendu répondre : "Mais non, mais pas du tout, nous ne l'avons pas invité." Chaque administration pensait qu'une autre m'avait déjà interdit de sortir ; c'était de l'autosuggestion totale. Tous croyaient que j'étais invité en France et que personne ne me laissait partir. Or je suis venu sans aucune invitation. Je ne l'ai jamais raconté. Incroyable : l'éditeur qui m'avait publié ne voulait pas me rencontrer.
Mais vous avez fini par lui rendre visite, à votre éditeur ?
I.K. Oui, avec beaucoup de difficultés. Une femme du département étranger d'Albin Michel, Béatrix Blavier, m'a reçu. Elle m'a dit : "Je ne comprends pas. Vous êtes refusé, je ne sais pas pourquoi." Le directeur littéraire à l'époque, c'était Robert Sabatier. Il ne m'a pas rencontré, mais il sait la vérité. C'est Francis Esménard qui m'a appris que mes deux manuscrits avaient été refusés par le comité de lecture. De façon unanime, les lecteurs les avaient jugés sans valeur. Je venais d'un pays qui était une vraie prison. J'étais en liberté conditionnelle. J'aimerais que Robert Sabatier puisse apporter une explication. Par hasard, j'ai vu un autre ambassadeur. Horrifié à l'idée du risque que je courais - Tirana pouvant me faire payer très cher le fait que j'étais venu à Paris sans avoir été invité -, il m'a fait rencontrer à un dîner Pierre Sipriot. Ce dernier, directeur littéraire chez Hachette, m'a demandé quel était mon prochain livre. "Aucun, lui ai-je répondu. Je suis refusé." Il s'est tourné vers l'ambassadeur, avec une expression du type : "Est-ce que ce type est cinglé ?" L'ambassadeur a confirmé : "Non, c'est exact. Ses deux manuscrits ont été refusés." Et Sipriot m'a demandé avec délicatesse : "Pouvez-vous me les donner à lire ?" Après le dîner, nous sommes allés à mon hôtel. Je lui ai remis les deux manuscrits. Quelques jours après, il a téléphoné à l'ambassadeur pour lui dire : "Ils sont excellents. J'achète les deux." C'est ainsi que je suis passé chez Hachette, puis chez Fayard, éditions du groupe Hachette. Mon interlocuteur a été Alex Grall, puis Claude Durand.
Dans le cas du Général de l'armée morte, vous attendiez-vous au succès ?
I.K. Oui, dans la mesure où il avait été déjà publié dans deux autres pays, en Bulgarie et en Yougoslavie. Il avait été bien accueilli, mais c'est le succès de la traduction en France qui a été déterminant.
Avez-vous été associé à l'adaptation pour le cinéma ?
I.K. Non. C'était trop dangereux.
C'est à cette époque que remonte votre amitié avec Michel Piccoli ?
I.K. Oui. En vérité, notre amitié remonte à 1981, alors que le film est sorti après, en 1983.
A l'origine, vous vous êtes inspiré d'un aumônier militaire...
I.K. Oui. J'en ai fait deux personnages : le général et le prêtre.
Dominent déjà les deux rituels fondateurs, selon vous, de la tragédie et de la littérature : le funèbre et le nuptial ?
I.K. Oui. Je l'ai fait de façon instinctive, poussé par le bon sens, par l'amour pour la littérature. Même dans la rupture avec l'Union soviétique, dont il est question dans L'hiver de la grande solitude, cette dimension tragique peut être mise en évidence. Quand j'ai vu le dossier, un dossier très politique, je me suis interrogé. Est-ce bon au point de vue artistique ? Ça m'a paru bon. Parce que dans ce huis clos au Kremlin, où se tramait la rupture avec Moscou, régnait bien cette atmosphère shakespearienne. On n'était pas dans l'idéologie, mais dans les passions humaines et, très exactement, dans le crime.
Votre nouveau roman, Le dîner de trop, met en scène un certain docteur Gurameto, objet de l'estime, de l'admiration et du soupçon. Il est régulièrement arrêté, interrogé, relâché, puis repris. Le mystère qui entoure la libération des otages, dont il a été l'artisan, il n'en finit pas de le payer. Qu'a-t-il concédé ou monnayé ? Ce docteur Gurameto n'est-il pas un frère jumeau d'Ismail Kadaré ?
I.K. Je n'y ai pas songé. Peut-être est-il, et peut-être suis-je, le double de beaucoup d'Albanais qui ont vécu les deux époques, avant et pendant le communisme. Ma situation était très para-doxale. J'étais un écrivain qui vivait dans un pays stalinien. Où j'étais "adoré". D'où ce paradoxe : ou le communisme n'était pas aussi cruel en Albanie qu'on l'a dit, ou je ne devais pas exister. Or ces deux vérités sont exclusives l'une de l'autre. Il n'y a plus qu'à savoir comment j'étais vu par les communistes albanais. En France a paru en 1993 L'automne de la peur (Fayard), un livre du fils de Mehmet Shehu, le Premier ministre albanais tué en décembre 1981 par Enver Hoxha - ou "suicidé". Bashkim Shehu raconte cet épisode. Il remonte à septembre 1981. "Mon père, qui venait de quitter Enver Hoxha, m'a dit aujourd'hui la chose suivante : "Ne va pas chez Ismail Kadaré. Pour nous, c'est un agent de l'Occident."" J'ai quitté l'Albanie en 1990. Je savais bien que j'étais considéré ainsi. C'est désormais établi de façon formelle. Il n'y avait pas pire soupçon que de passer pour un agent de l'Occident mais j'ai continué de vivre et de travailler. J'ai même écrit mes livres les plus courageux : Le palais des rêves, Le firman aveugle, Le concert...
Vous étiez surveillé et, parallèlement, vous aviez du prestige en Europe occidentale ?
I.K. C'était une double vie. Qu'est-ce que Gurameto a de commun avec ma situation ? C'est le meilleur chirurgien de l'Albanie. C'est une autorité, le pays avait absolument besoin de lui. En même temps, il est soupçonné.
Vous êtes-vous inspiré d'une personne réelle ?
I.K. Oui. C'était mon voisin. Il s'appelait Vassil Labovitit. Mais, à la différence de mon personnage, Gura- meto, il a eu une mort tranquille.
Le dîner de trop comporte une fois encore une touche de surnaturel. Est-ce propre au style d'Ismail Kadaré ?
I.K. Ça me vient de façon naturelle. Si on peut utiliser le terme ADN, disons que c'est d'abord et surtout l'ADN de la littérature. J'ai déjà dit publiquement que j'étais inspiré par l'Ecosse. Quand m'a été remis le Man Booker International Prize en 2005, je suis allé en Angleterre. J'ai tout de suite pensé : enfin, je vais voir Cawdor, le château de Macbeth, la première maison qui m'a inspiré pour la littérature. Je savais à quoi m'attendre. Je n'ai pas été déçu. C'est bien un édifice magnifique, magnifique dans ma vision. Shakespeare m'a marqué pour toute la vie, depuis l'enfance. J'ai été heureux de constater que ça n'avait pas changé.
Autre trait de votre art : vous préférez suggérer que décrire. En rapportant la rumeur, les on-dit, les chuchotements. Tenez-vous tant à ce brouillard ?
I.K. Oui, en effet. Qu'est-ce que la littérature ? Qu'est-ce que l'écrivain ? Un machiniste. Je peux varier les registres, passer de la terre au ciel. Par exemple, dans Froides fleurs d'avril, et j'en étais étonné moi-même, j'ai pu transporter l'action sur l'Olympe. Pour un écrivain, ce n'est pas un problème de fouiller la réalité profonde ou, à l'inverse, de la nier. La littérature est inépuisable par ses sources. L'écrivain fait des choix. De façon instinctive, je sens quand il faut changer de registre. Même la langue joue un rôle. Chaque explication est lacunaire. Chaque explication est une demi-vérité. Je suis obligé de simplifier pour expliquer. Non pas parce que le lecteur ou l'interlocuteur serait incapable de comprendre, mais parce que moi-même je ne puis pas expliquer ! C'est inexplicable jusqu'à la fin. Je ne sais plus qui a dit : "Nous n'aurions pas besoin de la littérature si, par le langage, nous pouvions expliquer." Mais nous avons besoin de la littérature parce que nous n'avons pas besoin d'être clairs jusqu'à la fin. Nous voulons rester dans le brouillard. Nous choisissons nous-mêmes le brouillard parce que c'est une richesse du monde. C'est une chose dans la vie quotidienne, dans la politique, de vouloir la transparence. Mais en littérature, c'en est une autre.
Parce que l'intime ne va pas sans brouillard...
I.K. Oui, on ne peut pas vivre sans cela.
De tous les clichés associés à l'Albanie, lequel vous exaspère le plus ?
I.K. La contrevérité la plus répandue : que l'Albanie serait un pays sans culture. A croire que son peuple serait étranger à l'Europe. Or c'est un peuple profondément européen. Je le connais. Il a des défauts. Les Albanais peuvent être vaniteux. Ils reprocheraient volontiers à leur pays de ne pas donner la gloire à tous, parce qu'ils en sont assoiffés.
Le code coutumier, dont vous dites qu'il est la véritable Constitution des Albanais, réunit 1 263 articles. Une règle domine : le respect absolu de l'hospitalité. On ne doit ni offenser ni tuer l'hôte et, réciproquement, l'hôte ne peut ni offenser ni tuer celui qui l'accueille.
I.K. C'est la loi numéro un. Etait répandue en Albanie l'idée que, deux fois l'an, Dieu peut s'inviter incognito dans n'importe quelle maison.
Des contrevérités dont vous avez pu être la cible, laquelle vous chagrine le plus ?
I.K. Que l'on ait jugé suspect que, sous la dictature, j'aie pu continuer d'écrire et de publier, quand j'aurais dû sombrer dans la folie. Et, pire encore : que je sois vivant dans un monde où j'aurais dû être mort.
Le meurtre de Lin Biao, que venait de recevoir Mao, ou la mort de Mehmet Shehu, le premier serviteur d'Enver Hoxha, illustrent la violation de l'hospitalité. Vous êtes sensible au tragique. Qui, d'après vous, dans la marche du monde, court au sacrifice ? Autrement dit, qui seraient les Agamemnon et les Iphigénie d'aujourd'hui ?
I.K. Je ne peux pas répondre. La littérature et la vie sont deux mondes différents, deux mondes en lutte et pas seulement ressemblants. On dit que la littérature est inspirée par la vie : je n'accepte pas cette idée-là. La littérature, c'est autre chose. C'est un monde parallèle, c'est une langue qui, elle-même, est en conflit avec la vie. On ne sait pas. La seule différence, c'est que la littérature ne pourra jamais étouffer la vie. Tandis que la vie, elle, il lui arrive parfois de tuer la littérature.
Ismail Kadare: Letërsia dhe jeta, dy botë në luftëNga Philippe Delaroch, “L’Express”Me “Darkën e gabuar” ju kapni numrin 40 të veprave të përkthyera në frëngjisht. Ngjarjet e këtij romani të ri shtjellohen në Gjirokastër, vendlindja juaj. Cili është,
Publikuar më back | 20.11.2009
Ismail Kadare: Letërsia dhe jeta, dy botë në luftëNga Philippe Delaroch, “L’Express”
Me “Darkën e gabuar” ju kapni numrin 40 të veprave të përkthyera në frëngjisht. Ngjarjet e këtij romani të ri shtjellohen në Gjirokastër, vendlindja juaj. Cili është, nën hijen e babait tuaj, faktori që ju ka drejtuar nga letërsia?
Në Gjirokastër, babai im kishte trashëguar një shtëpi shumë të madhe, me 10 apo 12 dhoma, me tri kate. Në tërësi një kontradiktë e madhe me gjendjen modeste ekonomike. Ne banonim gjashtë vetë në atë shtëpi me motrën time, vëllanë tim dhe gjyshen. Unë, herë numëroja dy dhoma më shumë, herë dy më pak gjatë rregullimeve. Kishte ambiente të pazëna. Disa ishin të dënuara. Asgjë nuk mund të më ngjallte më shumë frikën dhe imagjinatën sesa dhoma bosh. Imagjinoja fantazma, magji. Kur isha 13 vjeç, më ra në dorë “Makbethi”, isha i tërhequr nga fantazmat, por aspak nga letërsia.
“Makbethin” e Shekspirit e keni zbuluar te babai juaj?
Jo. Kishte shumë gjëra absurde dhe të panevojshme në Shqipëri. Por jo libra. Ndërsa tek gjyshja ime nga nëna kishte shumë libra të dy llojeve: libra perëndimorë, mes tyre edhe “Makbethi”, dhe libra orientalë.
A ju ka inkurajuar familja të lexoni?
Babai im kishte respekt për librat, por ai, as më ka nxitur, as më ka shkurajuar. Gjëja e vetme që ai më ka thënë njëherë ishte: “Mos përdor kurrë emrin tim!” Duke dashur të imitoj të madhin Nikolaevič
Tolstoi, dërgova poezinë time të parë tek gazeta e qytetit. E kisha nënshkruar Halit Kadare. Poezia ishte idiote. Gazeta u tall me të. “Në nënshkrimin Halit Kadare, ne kemi lexuar poezinë tënde. Një këshillë: Mësoni gjuhën para se të shkruani.”
Sa vjeç ishit?
Isha 11 vjeç. Artikulli u botua në 1947. Babai im nuk u ndje mirë. Në kafe njerëzit mendonin se ai ishte autori i vërtetë i poezisë. Ai më tha: “Bëj ç’të duash, por mos përdor kurrë emrin tim.” “Makbethi” nuk ka qenë gjëja e parë që kam lexuar. Në çdo rast ajo është vepra që më ka bërë më shumë përshtypje. Magjistari, ndrikulla, fantazma...
Cilët autorë zbuluat pas Shekspirit?
Romantikët gjermanë, mes të cilëve Gëten, që kishte diçka misterioze. “Ishullin e Thesarit” e Stevenson dhe romancierët shqiptarë që i ngjanin: sentimentalë, me aventura. Doja shumë një shkrimtar francez, Michel Zevaco, që ka shkruar “Urën e psherëtimave”. Lexoja me gëzim, duke kërkuar atmosferat misterioze, epike, pa bërë ndonjë përzgjedhje. Pastaj kjo u kombinua me letërsinë sovjetike që kishte nisur të përkthehej. Mbaj mend se kam lexuar “Nënën” e Gorkit, e përkthyer në shqip në kohën e Mbretërisë. Ishte në modë në këtë kohë. Më është dukur katastrofike.
Nuk e keni pasur të vështirë ta pëlqeni Gogolin?
Gogolin fatkeqësisht e kam filluar nga leximi i veprave të thjeshta si “Taras Boulba”.
Jo nga “Shpirtrat e vdekur”?
Jo. Unë dhe shokët e mi ishim 12-vjeçarë. Kam shkruar diçka diku. Ne kishin shije thuajse fizike. Por në këtë letërsi sovjetike nuk kishte mistere, as fantazma, asgjë. Për shembull nuk e kam dashur aspak “Ana Kareninën” e Tolstoit, sepse nuk kishte mister. Ja pse në përgjithësi fëmijët nuk e pëlqejnë letërsinë realiste.
Në vokacionin tuaj gratë në të zeza të Gjirokastrës kanë pasur një rol, ato që bënin kronikën e të përditshmes dhe të legjendave, me një gjuhë të përsosur...
Absolutisht! Gjirokastra kishte të gjitha mangësitë e një qyteti province me diçka të veçantë: një marrëzi e çuditshme, në përmasë donkishoteske. Plakat flisnin për gjithçka, që nga politika dhe strategjitë globale, thashethemet e qytetit, skandalet e vogla dhe mashtrimet... Ato ishin të interesuara për gjithçka ndodhte në botë. Greqia dhe Italia ishin në luftë. Të gjendur mes të dyjave, ne ishim të detyruar të interesoheshim për konfliktin. Musolini erdhi shumë herët në Shqipëri. Ne kishim parë ushtrinë italiane të ngrinte flamurin e saj. Dy javë më pas ishte radha e ushtrisë greke. Dy javë më vonë, rishfaqeshin italianët me muzikën e tyre, banketet e tyre. Dhe kishte shumë lëvizje në aeroportin ushtarak, i cili bombardohej rregullisht.
Në moshën 18-vjeçare ju nisët studimet për letërsi në Universitetin e Tiranës. A kishit ju një projekt për t’u bërë një shkrimtar?
Unë tashmë isha një shkrimtar. E kam botuar librin tim të parë, kur isha akoma nxënës, 17 vjeç: “Frymëzime djaloshare”. Ishte shtëpia botuese që e zgjodhi këtë titull.
Një fiksion?
Jo! Ishin poezi. Shkruaja po ashtu edhe prozë. Në fakt gjatë komunizmit e kanë tepruar me rolin “sublim” të poezisë. Të gjitha vendet socialiste rrekeshin të nënvizonin kontrastin me Perëndimin që nuk e donte poezinë.
Në Moskë ju studiuat në Institutin Gorki. Çfarë prisnit?
Kishte një lloj miti në kampin socialist që donte të thoshte se kjo ishte shkolla më e mirë dhe e vetmja për letërsinë në botë. Ajo gjendej në një vend shumë të mirë të Moskës, në qendër. Gjëja më interesante për mua është se atje studiohej letërsia “dekadente”. Mirëpo ëndrra ime ishte të kisha mundësi të njihja letërsinë perëndimore, dekadente. Ishte hera e parë që lexoja Kafkën, Xhojsin etj., etj.
Dekadente, kështu e cilësonit?
Flitej për modernizëm perëndimor. Hrushovi ishte në pushtet. Ishte një periudhë e quajtur liberale. Hrushovi u tregua progresist. Ai lejoi publikimin e letërsisë perëndimore, me kusht që botuesi të publikonte për çdo vepër një hyrje, ku kritikonte veprën, me qëllim që lexuesit të dinin që bëhej fjalë për një letërsi, me të cilën vendet socialiste nuk ishin plotësisht dakord. Por, meqenëse ajo ishte shumë e njohur në botë, duhej botuar. Direktiva bënte shumë zhurmë. Duke më konsideruar një poet të ndryshëm dhe interesant, shtëpia ime botuese dëshironte të më botonte. Një ditë, përkthyesi im, poeti David Samoilov, një mik, kujtimet e të cilit do të shfaqeshin më vonë te shtëpia Fayard, më thotë: “Shiko, kam lajme shumë të këqija. Shtëpia botuese do të të botojë me një kusht të vetëm: që unë të shkruaj një hyrje, ku të tregohej distancë. Dëgjo, kjo do të jetë një gjë shumë e keqe për ty, do të të ndjekë gjithë jetën, mos e bëj”. Isha shumë i zemëruar me të dhe i thashë: “Si guxon ti të heqësh dorë?”
Hyrje ku tregohej distancë, kjo do thotë se ju po përfshiheshit tek armiqtë...?
Po, kisha kaluar në botën tjetër. David Samoilov më tha: “Ti je i çmendur”. Që nga grindja unë i kam thënë: “Dëgjo, unë do të shkoj vetë në shtëpinë botuese. Do t’i them atyre të shkruajnë çfarë të duan për mua, por nuk duhet të pengojnë daljen e librit!” Ai më ka marrë disa herë në telefon, nëse kisha reflektuar. Ai ishte më i ashpër me mua, ngaqë më donte shumë. Më në fund ai pranoi. Ai ka vuajtur shumë më vonë për këtë. E ka shkruar në kujtimet e tij: “I kam njohur pothuajse të gjithë shkrimtarët shqiptarë. Në fund kam njohur Ismail Kadarenë...” Me këtë shënim: “Ky kapitull nuk ka zhvillim”. Nuk dinte si ta shpjegonte. Pasi kishte nisur, duke mbështetur idenë se shkrimet e Kadaresë ishin të infektuara nga modernizmi perëndimor, e kishte prerë dhe kishte turp për këtë gjë.
Samoilov ju ka përgatitur të përballeni me atë që ju do të jetonit, kur të ktheheshit në Shqipëri?
E vërteta është se Tirana u prish me Moskën. Hoxha, (Sekretari i Parë i partisë), trembej se Hrushovi do të sillte frymën liberale në Shqipëri.
Hrushovi i shëmbëllente Gorbaçovit...?
Absolutisht. Hoxha i kishte bërë mirë llogaritë. Më parë ai do ta kishte të pamundur të dilte kundër Bashkimit Sovjetik. Ishte gjëja më e pabesueshme për të.
Duke studiuar në Moskë, ju patët dyshim mbi vokacionin tuaj prej shkrimtari?
Provoja një lloj pështirosjeje, jo për shkak të arsyeve ideologjike apo politike, sepse unë kisha bërë zgjedhjen time tashmë, por për arsye krenarie. Shkrimtarët sovjetikë, pjesa më e madhe, i ngjanin udhëheqësve, sekretarëve të partive, ata mbanin kasketë. Vajzat nuk i donin. Në hapësirën sovjetike apo komuniste udhëheqësit ishin qeniet me antierotike të botës. Unë nuk mund të pranoja të asimilohesha nga kjo gjë. Në Institutin Gorki, në qendër të Moskës, ishte e lehtë të lidheshe me vajzat ruse. Unë nuk e doja përçmimin e atyre. Pak “antisovjetikë”, veçanërisht moskovitet e origjinës çifute, e pëlqenin shoqërinë me studentë të huaj. Ato flisnin më lirshëm. Më moderne, pak shik, më të guximshme. Ato e flaknin tej propagandën sovjetike vulgare.
Sapo u kthyet në Tiranë, ju do të pranonit gjendjen e shkrimtarit?
Në Shqipëri, në fillim unë kisha një nostalgji të tmerrshme. Në Moskë ti je i huaj, ti je student, ti je i lirë dhe fillon të bësh nuk ka rëndësi se çfarë. Unë jam ndjerë plotësisht i lirë në një kryeqytet me 8 milionë banorë. Ndërkohë që në qytetin e vogël të Tiranës, ku gjithkush spiunon tjetrin, gjendja ishte absolutisht ndryshe. Ndjehesha shumë keq. Në Moskë, në moshën 22-vjeçare kisha shkruar një roman, që shkonte saktësisht kundër mësimeve të marra në Institutin Gorki: “Qyteti pa reklama”.
A mësonte realizmi socialist virtytin e gabimeve pozitive? Unë jepja një imazh të përmbysur: Iu jepja çmim vetëm gabimeve negative. A duhej të kremtonim gëzimin e jetës? Në të kundërt, unë përshëndesja trishtimin e pafundmë të jetës. Me “Gjeneralin e ushtrisë së vdekur”, roman që më bëri të njohur, do të shënoja, pa qenë shumë i guximshëm, një “disidencë” të vogël, duke këmbëngulur mbi shiun, trishtimin, gjërat pa gëzim të jetës...
Në ç’rrethana e keni takuar Enver Hoxhën?
E kam takuar në vitet ‘60, pak sekonda, me rastin e kremtimit të përvjetorit të tij me Lidhjen e Shkrimtarëve. Kishte 30 apo 40 njerëz. Pastaj një ditë të 1970 apo 1971, duhej të shkoja tek Arkivat e Shtetit për t’u konsultuar me procesverbalet e mbledhjes së Moskës. Gruaja e Enver Hoxhës ishte drejtoresha e dokumentacionit të Arkivave. Ajo m’u lut të shkoja në shtëpinë e tyre. Shkova atje bashkë me gruan time. Pimë kafe, për të parën dhe të fundit herë. Ka 40 vjet. Në 1983 apo 1984 autoritetet iu kërkuan atyre që e kishin takuar të bënin portretin e tij. Një kurth: Gjithë bota e dinte që ai do ta lexonte. Si të gjithë, unë e bëra dhe teksti u botua. Nuk kërkova ta mikloj. E kam përshkruar pothuaj në mënyrë origjinale.
Portreti i tij me disa fjalë?
Të gjithë thanë që ishte i bukur. Në fakt ishte një burrë i madh dhe i bukur, elegant, një aktor autentik, që dinte të pëlqente. Gjatë takimit ne kujtuam Gjirokastrën, Sokakun e të Marrëve, që kufizon shtëpinë e tij të lindjes me timen, zonjat e vjetra etj. Në dy orë e gjysmë, në mos tri, që zgjati ky takim, unë fola dy apo tri minuta. Ai i tregonte shumë mirë gjërat. Donte të më bindte që ishte një intelektual i madh.....
Dhe që i sundonte të gjithë?
Në fakt, detaji i fshehtë që injorohej në atë kohë ishte se ai donte të përfitonte nga publikimi i veprave të mia në Francë për të mos më mbyllur aty dhe të publikonte të tijat. Kjo shpjegon atë pse ai ishte shumë i vëmendshëm me mua. Më e pabesueshmja është dhurata që ai më ka bërë: Veprën e plotë të Balzakut në frëngjisht, të botuar nga shtëpia botuese SEUIL. “Jua ofroj Ismail Kadare. Jo për t’ju influencuar apo për t’ju nxitur të shkruani për letërsinë klasike, realiste, por sepse unë jam i një shkolle tjetër, i një brezi tjetër”. Ai që i kishte çuar njerëzit në plumb për shumë më pak se kaq! Kur mendon për poetët e akuzuar se kanë bërë letërsi moderne. Dhe ai më dhuron Balzakun!
Çfarë keni mësuar nga udhëtimi juaj në 1967 në Kinën e Maos?
Ishte kulmi i Revolucionit Kulturor. U prita në mënyrë të veçantë në Shangai nga Lidhja e Shkrimtarëve kinezë. “Shkëmbimi” jonë i ideve kapi kulmin e të qenit qesharakë. “Letërsia duhet të jetë në shërbim të popullit”, - thonë ata. Kisha parashikuar të flisja për një tragjedi të Shekspirit, “Otellon”. I këshilluar, kryetari i shkrimtarëve revolucionarë më refuzoi: “Otello është një vepër dekadente, që nuk iu mëson asgjë kinezëve”. Atëherë unë thashë: “Ç’mendoni ju për Don Kishtoni e Servantesit?” Pati një hezitim. Vetëm “përbindëshat”, borgjezët e njohin. Në fund, Komiteti i shkrimtarëve revolucionarë dha një vendim: “Ne jemi kundër Don Kishotit të Servantesit. Është një kalorës që nuk mund të frymëzojë rininë kineze, e cila i përket revolucionit. Ajo nuk ka të bëjë fare me një kalorës të krisur”.
Kur u kthyet në Shqipëri, a treguat për këto?
Jo, nuk shkrova asgjë.
Në Francë, “Gjenerali i ushtrisë së vdekur” u botua më 1970. Cili është përkthyesi juaj i parë?
Është Jusuf Vrioni. Ai nisi të më përkthejë rastësisht. Është thënë kudo që shteti shqiptar organizonte përkthimin e veprave të mia. Kjo është një akuzë idiote. Jusuf Vrioni, që ka njohur burgun, ka përkthyer veprat e mia nga entuziazmi. Ai vdiq në vitin 2001. Aktualisht mua më përkthen Tedi Papavrami, një violinist virtuoz.
Cili është botuesi francez?
Albin Michel. Kam një kujtim të mirë, sepse është botuesi im i parë dhe një kujtim të keq, sepse befas ata refuzuan të më botojnë. Vendim i çuditshëm. Nuk e kam kuptuar asnjëherë. As sot. Ata refuzuan dy dorëshkrime njëri pas tjetrit, “Daullet e shiut” dhe “Kronikë në gur”, të gjykuara, me aq sa më thanë, si mediokre. E çuditshme, ndërkohë që, ndonëse me vonesë, libri do të bëhej film... Sidomos, të drejtat ishin shitur në 15 vende të Evropës. Por rrethanat e udhëtimit tim në Paris janë edhe më të çuditshme akoma. Në Tiranë, zhurma kishte plasur se unë isha ftuar në Francë me rastin e këtij botimi të parë dhe që qeveria shqiptare më kishte ndaluar të shkoja. Pas një viti thashethemesh unë u thirra në Komitetin Qendror: “Zoti Ismail Kadare, ju jeni i vendosur t’i thoni po ftesës franceze, borgjezia ka nisur të flasë për librin tënd....”. Dhe unë erdha në Paris. Aty, ambasadori jonë i telefonoi botuesin tim për ta informuar: “Zoti Kadare është këtu. Kur dëshironi ju...?” Por ai u dëgjua të përgjigjej: “Jo, jo, aspak, ne nuk e kemi ftuar”. Çdo administratë mendonte se një tjetër më kishte ndaluar tashmë të dilja, ishte autosugjestion i plotë. Të gjithë besonin se isha këtu a në Francë dhe që askush nuk më linte të dilja. Por unë erdha pas një ftese. Nuk e kam treguar asnjëherë. E pabesueshme: Botuesi që kishte publikuar veprën time nuk donte të më takonte.
Por ju arritët t’i bënit vizitë botuesit tuaj?
Po, me shumë vështirësi. Një grua e Departamentit të Jashtëm të Albin Mishel, Beatrice Blavier, më priti. Ajo më tha: “Nuk e kuptoj, ju kanë refuzuar. Unë nuk e di përse”. Drejtori letrar në atë kohë ishte Robert Sabatier. Ai nuk më takoi. Por ai tha të vërtetën. Franciz Esmenard ishte ai që më tregoi se dy dorëshkrimet e mia ishin refuzuar nga Komiteti letrar. Në mënyrë unanime, anëtarët e Komitetit i kishin gjykuar të pavlera. Unë vija nga një vend që ishte një burg i vërtetë. Isha në liri me kusht. Doja që Robert Sabatier të më jepte një shpjegim. Rastësisht unë pashë një ambasador tjetër. I tmerruar nga ideja e rrezikut që më kanosej, Tirana mund të më bënte ta paguaja shumë shtrenjtë faktin që kisha ardhur në Francë i paftuar, ai më mundësoi të takoja në një darkë Piere Sipriot. Ky i fundit, drejtor letrar tek Hachette, më pyeti se cili ishte libri im i ardhshëm. Asnjëri, iu përgjigja. Mua më kanë refuzuar. Ai u kthye nga ambasadori me një shprehje të tipit: “A është ky tip i goditur”. Ambasadori konfirmoi: “Jo, dy dorëshkrimet e tij janë refuzuar”. Sipriot më pyeti me delikatesë: “A mund të m’i jepni t’i lexoj”. Pas darkës ne shkuam në hotelin tim. Unë i dhashë dorëshkrimet e mia. Disa ditë më parë ai telefonoi ambasadorin, duke i thënë: “Ato janë të mrekullueshme, do t’i blej të dyja”. Kështu unë kalova tek botimet e grupit Hachette, pastaj te Fayard. Ndërmjetës ka qenë Alex Grall, pastaj Claude Durant.
Në rastin e “Gjeneralit të ushtrisë së vdekur” ju prisnit sukses?
Po, në kuptimin që ai tashmë ishte botuar në dy vende të tjera, në Bullgari dhe Jugosllavi. Ishte pritur mirë, por është suksesi i përkthimit në Francë që ka qenë përcaktues.
A jeni i përfshirë në adoptimin për kinema?
Jo, është shumë e rrezikshme.
Është kjo koha kur ju forcuat miqësinë tuaj me Michele Piccoli?
Po. Në të vërtetë miqësia jonë nis në 1981, kur filmi doli. Pastaj në 1983.
Në origjinë ju jeni i frymëzuar nga një murg, një ushtarak..
Po, kam bërë dy personazhe, gjeneralin dhe priftin.
Dominojnë tashmë dy rituale thelbësore të tragjedisë dhe të letërsisë, sipas jush: Funebrja dhe martesorja?
Po, unë e kam bërë në mënyrë instiktive, i shtyrë nga sensi i mirë, nga dashuria për letërsinë. Madje, në thyerjen e Bashkimit Sovjetik, që ishte çështje në “Dimrin e vetmisë së madhe”, ky dimension tragjik ndoshta është vënë në dukje. Kur kam parë dosjen, një dosje shumë politike, kam pyetur veten: “A është kjo e bukur në pikëpamje artistike?”. Më është dukur e bukur, më është dukur e mirë. Sepse pas 12 minutave në Kremlin, ku ngjizej thyerja me Moskën, mbretëronte pikërisht kjo atmosferë shekspiriane. Nuk ishte në ideologji, por në pasionet njerëzore, dhe saktësisht tek krimi.
Romani juaj i ri, “Darka e gabuar”, vë në skenë njëfarë doktor Gurameto, objekt vlerësimi, admirimi dhe dyshimi. Ai arrestohet rregullisht, pyetet, lirohet, pastaj ri-arrestohet. Misteri që rrethon lirimin e pengjeve, artizan i të cilit ka qenë ai, nuk përfundon pa e paguar. Çfarë i kanë dhënë apo këmbyer? A mos doktor Gurameto është një vëlla binjak i Kadaresë?
Nuk e kam menduar. Ndoshta është, ndoshta jam unë. Dyshimi i shumë shqiptarëve që kanë jetuar në dy epoka, para dhe pas komunizmit. Gjendja ime ishte shumë paradoksale. Unë isha një shkrimtar që jetoja në një vend stalinist, ku isha i “adhuruar”, nga ku kemi paradoksin, ose komunizmi nuk ishte kaq mizor në Shqipëri, sa ç’thuhej, ose unë nuk duhej të ekzistoja. Këto dy të vërteta janë përjashtuese ndaj njëra-tjetrës. Nuk ka asgjë për të ditur se si unë jam parë nga komunistët shqiptarë. Në Francë është botuar në 1993 “Vjeshta e ankthit”, një libër i të birit të Mehmet Sheut, kryeministri shqiptar i vrarë në 1981 nga Enver Hoxha apo i “vetëvrarë”. Bashkim Shehu e tregon këtë episod. Ai shkon në shtator 1981. “Babai im, që sapo ishte ndarë me Enver Hoxhën, më tha sot: “Mos shko tek Ismail Kadare. Për ne është një agjent i Perëndimit”. Unë u largova nga Shqipëria në 1990. Unë e dija shumë mirë që isha konsideruar kështu. Që prej asaj kohe kjo gjë tashmë është e qartë dhe formalisht. Nuk kishte dyshim më të keq se sa të cilësoheshe agjent i Perëndimit, por unë kam vazhduar të punoj dhe jetoj. Unë kam shkruar madje librat e mi më me kurajë: “Pallati i ëndrrave”, “Qorrfermani”, “Koncerti....”
Ju ishit i mbikëqyrur dhe paralelisht ju kishit prestigj në Evropën Perëndimore?
Ishte një jetë e dyfishtë. Çfarë ka Gurameto të përbashkët me gjendjen time? Është kirurgu më i mirë i Shqipërisë. Është një autoritet. Vendi kishte shumë nevojë për të. Në të njëjtën kohë ai ishte i dyshuar.
A jeni inspiruar ju nga një person real?
Po, ishte fqinji im. Ai quhej Vasil Laboviti. Por në ndryshim nga personazhi im Gurameto, ai pati një vdekje të qetë.
“Darka e gabuar” ka njëherazi edhe një prekje mbinatyrore. A është kjo bash pjesë e stilit të Kadaresë?
Më ka ndodhur në mënyrë të natyrshme. Nëse do të përdornim termin ADN, le të themi që është ADN e letërsisë. E kam thënë tashmë publikisht që isha i frymëzuar nga Skocia. Kur m’u dha çmimi Man Booker Internacional në 2005, shkova në Angli. Përnjëherë e mendova: Më në fund do shkoj të shoh Cawdor, kështjellën e Makbethit, shtëpinë e parë që më ka frymëzuar për letërsinë. E dija çfarë më priste. Nuk u zhgënjeva. Është një ndërtesë e mrekullueshme në vizionin tim. Shekspiri më ka lënë shenjë për gjithë jetën, që prej fëmijërisë. Isha i lumtur të konstatoja se kjo nuk kishte ndryshuar.
Në gjurmët e artit tuaj: Ju do të parapëlqenit të sugjeronit se sa të përshkruanit, duke pasqyruar thashetheme, të quajturat mërmërima. A mbaheni ju shumë në këtë mjegull?
Po në fakt. Çfarë është letërsia, ç’është shkrimtari? Unë mund të ndryshoj regjistrat, të kaloj nga toka në qiell. Për shembull, në “Lulet e ftohta të marsit”, dhe unë jam befasuar vetë, kam mundur ta çoj veprimin mbi Olimp. Për një shkrimtar ky nuk është një problem që ta shohë realitetin me thellë apo në të kundërt, ta mohojë. Letërsia është e pashtershme në burimet e saj. Shkrimtari bën zgjedhjet. Në mënyrë instiktive e ndjej kur duhet të ndryshojë regjistri. Edhe gjuha luan një rol. Çdo shpjegim është i papërsosur. Çdo shpjegim është një gjysmë e vërtetë. Jam i detyruar të thjeshtoj për të shpjeguar. Jo sepse lexuesi apo bashkëbiseduesi është i paaftë të kuptojë, por sepse unë vetë nuk mund të shpjegoj! Është e pashpjegueshme deri në fund. Nuk e di më kush ka thënë: “Ne nuk do të kemi më nevojë për letërsinë, nëse me anë të gjuhës ne do të mund të shpjegohemi”. Por ne kemi nevojë për letërsinë, sepse ne nuk kemi nevojë të jemi të qartë deri në fund. Ne duam të rrimë në mjegull. E zgjedhim ne vetë mjegullën, sepse ajo është një pasuri e botës. Është një gjë në jetën e përditshme, në politikë, të duash transparencën. Por në letërsi është një gjë tjetër.
Sepse intimja nuk shkon pa mjegullën....
Po, ne nuk mund të jetojmë pa të.
Nga të gjitha klishetë bashkangjitur Shqipërisë, cila ju dëshpëron më shumë?
Kontroversiteti më i përhapur: “Që Shqipëria është një vend pa kulturë”. Të besosh se populli i saj është i huaj për Evropën apo është një popull thellësisht evropian. Unë e njoh. Ka mangësi. Shqiptarët mund të jenë vanitozë. Ata e qortojnë vullnetarisht vendin e tyre se nuk iu ka dhënë lavdinë në gjithçka, sepse ata janë të etur për këtë gjë.
Kodi zakonor, për të cilin thoni se është Kushtetuta e vërtetë e shqiptarëve, përmban 1263 nene. Një rregull sundon: “Respekt absolut për mikpritjen. Nuk duhet as ta fyesh, as ta vrasësh të zotin e shtëpisë dhe ndërsjelltas ai nuk mundet as ta ofendojë dhe as ta vrasë atë që pret..”
Ky është ligji numër një. Ishte përhapur ideja në Shqipëri se dy herë në vit, Zoti mund të jetë i ftuar, nuk ka rëndësi se në cilën shtëpi.
Nga kontroversat, prej të cilave ju mund të keni qenë objektiv, cila prej tyre ju trishton më shumë?
Që jam gjykuar i dyshimtë, që në diktaturë të kem mundur të vazhdoj të shkruaj dhe publikoj, kur kisha dashur të bija në çmenduri. Dhe më keq akoma: “që të jem i gjallë në një botë ku do të duhet të isha i vdekur.
Vdekja e Lin Biaos, që do të zinte vendin e Maos apo vdekja e Mehmet Shehut, shërbëtori i parë i Hoxhës, ilustrojnë dhunën e mikpritjes. Ju jeni i ndjeshëm ndaj tragjikes. Cili, sipas jush, në të ecurën e botës vrapon për te sakrifica? E thënë ndryshe, cilët do të jenë Agamemonët dhe Ifigjenitë e sotëm?
Nuk mund të përgjigjem. Letërsia dhe jeta janë dy botë të ndryshme, dy botë në luftë dhe jo vetëm të ngjashme. Thuhet se letërsia frymëzohet nga jeta: unë nuk e pranoj këtë ide. Letërsia është një gjë tjetër. Është një botë paralele, është një gjuhë që, ajo vetë, është në konflikt me jetën. Nuk dihet. Ndryshimi i vetëm është që letërsia nuk do të mundet kurrë t’i zërë frymën jetës. Ndërsa ajo, jeta, arrin kudo ta vrasë letërsinë.
